«У навуцы больш бардака, чым можна сабе ўявіць», — сцвярджае амерыканскі навукоўца і выдавец часопіса Skeptic Майкл Шэрмер.
Ніжэй вы знойдзеце 10 пытанняў, якія ён раіць задаваць сабе ў любой незразумелай сітуацыі, каб выкрыць абсурд.
1. Наколькі надзейная крыніца сцверджання?
Прычым зусім не абавязкова крыніца мае намер наўмысна ўвесці вас у зман. Апіскі, памылкі, парушэнне метадалогіі, няўважлівасць і проста разгільдзяйства — прычын, чаму хібная інфармацыя трапляе ў інфармацыйную прастору мноства. Але адны крыніцы іх дапускаюць рэдка (і публічна прызнаюць), другія часта (і не прызнаюць), а трэція працуюць на клікбэйт (то бок увогуле нічога не правяраюць.
2. Наколькі часта гэтая крыніца робіць падобныя сцверджанні?
Ілжэнавукоўцы часта выходзяць далёка па-за межы фактаў, таму тыя, хто часта робіць незвычайныя заявы, могуць быць не проста бунтарамі. З другога боку, не кожны, хто робіць незвычайныя заявы, якія не ўпісваюцца ў звыклыя рамкі, шарлатан. Пагугліце перш як вынесці канчатковы прысуд.
3. Ці пацвярджаюць заявы іншыя крыніцы?
Безумоўна, кожнае СМІ хоча першай распавесці навіну, а кожны навуковец пахутчэй паведаміць пра свой прарыў. Але менавіта такія паведамленні з большай верагоднасцю пазней будуць абвергнутыя. Таму між якасцю інфармацыі і хуткасцю ейнага атрымання лепей выбіраць першае. Прыняўшы нешта на веру, бывае вельмі цяжка пасля прыняць, што гэта памылка. Але можна некалькі дзён пачакаць і атрымаць па-сапраўднаму правераныя дадзеныя.
4. Як гэтае сцверджанне ўпісваецца ў агульную карціну ведаў пра будову свету?
Калі заява выходзіць з шэрагу вон, трэба змясціць яе ў больш шырокі кантэкст. Напрыклад калі нехта заяўляе, што піраміды збудавала развітая цывілізацыя 10 тыс. гадоў таму, кантэкстам для гэтай заявы павінны быць іншыя абавязковыя артэфакты любой культуры: жытло, творы мастацтва, зброя, вопратка, інструменты, смецце.
5. Хто-небудзь спрабаваў абвергнуць гэтае сцверджанне ці сабраныя толькі пацвярджальныя сведчанні?
Тут гаворка пра перадузятасць пацвярджэння — схільнасць шукаць толькі пацвярджаючыя сведчанні, ігнаруючы абвяргаючыя. Гэта адно з самых частых кагнітыўных скажэнняў. Яшчэ гатую з’яву называюць «чэры-пікінг» — выбіранне менавіта тых ягадак з агульнай масы, якія мы любім.
6. Ці падмацоўвае асноўная маса фактаў выснову сцвярджаючага ці сведчыць пра нешта іншае?
Напрыклад, калі тэорыя эвалюцыя пацвярджаецца мноствам незалежных даследванняў, то крэацэанізм цалкам ігнаруе гэтае мноства, засяроджваючыся на анамаліях. Зрэшты, тэорыя эвалюцыі даўно ўжо стала фактам, тэорыяй яе называюць па традыцыі.
7. Ці датрымліваецца сцвярджаючы агульнапрынятых правілаў аргументацыі і даследніцкіх метадаў або ён адкінуў іх дзеля «альтэрнатыўных», што прывядуць яго да пажаданай высновы?
Так уфолагі робяць памылку, калі засяроджваюцца на купцы непатлумачаных атмасферных анамаліяў і зрокавых ілюзій відавочцаў, ігнаруючы тое, што большасць (90-95%) узгадак НЛА можна патлумачыць самымі празаічнымі фактарамі.
8. Сцвярджаючы даў альтэрнатыўнае тлумачэнне назіранай з’явы ці проста адмаўляе ягонае існаванне?
Гэта класічны хітрык у спрэчцы: крытыкуйце апанента і не кажыце нічога пра сваю пазіцыю, каб пазбегнуць крытыкі. Сцвярджаючы павінен паведамляць пра альтэрнатывы. Падобны шчыры падыход толькі ўмацуе сапраўды вартую ідэю і адсеіць памылковыя.
9. Калі сцвярджаючы прапанаваў новае тлумачэнне, ці ахоплівае яно столькі ж з’яў як і старое?
Некаторыя людзі, якія крытыкуюць Тэорыю вялікага выбуху, прапануюць свае варыянты наўзамен, але пакуль ніводная іншая касмалагічная тэорыя не змагла адказаць на столькі пытанняў, на колькі адказвае Тэорыя вялікага выбуху.
10. Ці ўплываюць асабістыя погляды і перадузятасць на высновы сцвярджаючага?
Мы ўсе людзі і сацыяльны кантэкст, у якім мы існуем, абавязкова аказвае на нас уплыў. Для таго, каб праверыць і ачысціць ідэю ад перадузятасці, трэба прапусціць яе праз фільтр прафесійнай крытыкі і рэцэнзавання.
Вядома, што няма бяспройгрышнага спосабу выяўлення абсурду або правядзення мяжы між навукай і ілжэнавукай. Але рашэнне ўсё ж такі ёсць: навука мае справу з размытым балансам вызначанасцяў і нявызначанасцяў: эвалюцыя і Вялікі выбух слушныя з верагоднасцю 90%, а крэацэанізм і НЛА — з верагоднасцю 10%Пасярэдзіне ляжаць памежныя сцверджанні. Тэорыі суперструн мы можам прысвоіць верагоднасць 70%, а крыакансервацыі — 20%. Пры гэтым кожнае новае даследаванне робіць адны тэорыі яшчэ больш моцнымі, а другія ўсё больш слабымі.
У любым разе мы застаемся неперадузятымі і гнуткімі, гатовымі перагледзець свае меркаванні, як толькі з’явяцца новыя ўводныя дадзеныя. Для некаторых гэта робіць навуку раздражняльна пераменлівай, але менавіта таму яна з’яўляецца найвялікшым стварэннем чалавечага розуму.
Калі вы задасцё (вельмі правільнае) пытанне «а яму-та я чаму павінен верыць», адказ вельмі просты: «Вы не павінны!» Праверце, як працуюць рэкамендацыі Майкла Шэрмера на практыцы і пасля прымайце рашэнне.
