Па выніку 100 дзён кіравання Дональда Трампа да ягонай палітыкі ставяцца або з захапленнем, або з рэзкім непрыманнем. Але якой ацэнкі заслугоўваюць крокі новай амерыканскай адміністрацыі, калі пастарацца застацца максімальна аб’ектыўным?
Пасля пачатку другога прэзідэнцкага тэрміну ў студзені 2025 году Дональд Трамп і яго каманда распачалі шэраг палітычных, эканамічных і адміністрацыйных рашэнняў, якія выклікалі шырокія дыскусіі. Гэтыя крокі закранулі розныя сферы – ад гандлю і навуковых даследаванняў да тэхналагічнага рэгулявання і рэарганізацыі дзяржаўнага апарату.
У гэтым аналітычным аглядзе разгледзім асноўныя рашэнні адміністрацыі Трампа 2025 году і прааналізуем іхнюю:
• паслядоўнасць у розных галінах;
• кампетэнтнасць і ацэнкі экспертаў;
• законнасць і канстытуцыйнасць зробленых захадаў;
• карысць для ЗША ў плане росту эканомікі і нацыянальнага багацця краіны;
• адпаведнасць гэтых крокаў сучасным выклікам;
• аргументацыю прыхільнікаў Трампа і ейную ацэнку з пункту гледжання кампетэнтнасці, аб’ектыўнасці і маральнасці.
Паслядоўнасць палітыкі ў розных галінах
Адным з ключавых пытанняў з’яўляецца, наколькі ўзгодненыя ідэалагічна і практычна рашэнні Трампа ў розных сферах. Агульны лейтматыў палітыкі 2025 года «America First» («Амерыка перадусім»), якая праяўляецца як у эканоміцы, так і ў навуцы ды тэхналогіях. Адміністрацыя паслядоўна імкнецца ўзмацніць нацыянальны суверэнітэт і эканамічную незалежнасць: у гандлёвай палітыцы гэта вылілася ў маштабныя тарыфныя бар’еры для замежнага імпарту, а ў навуковай і тэхналагічнай палітыцы – у фокус на ўласных распрацоўках і скарачэнне залежнасці ад замежных партнёраў, у першую чаргу ад Кітаю. Такая лінія даволі паслядоўная ў сваіх мэтах – ўзмацненне канкурэнтных пазіцый ЗША ў свеце і «адбудоўванне» нацыянальнай эканомікі.
Аднак пры бліжэйшым разглядзе бачная некаторая непаслядоўнасць і супярэчнасць між рознымі крокамі. Напрыклад, Трамп абвесціў пра шырокае выкарыстанне тарыфаў на імпарт для абароны нацыянальных вытворцаў (што адпавядае эканамічнаму нацыяналізму), але адначасова крытыкаваў і нават спрабаваў адмяніць элементы прамысловай палітыкі, прынятыя папярэднікамі.
Так, ён негатыўна выказваўся наконт закону CHIPS, паводле якога выдаткоўваліся сродкі на падтрымку айчыннай вытворчасці паўправаднікоў. Іншымі словамі, Трамп аддае перавагу захадам па абмежаванні замежнай канкурэнцыі (тарыфам, санкцыям) перад прамым дзяржаўным інвеставаннем у высокатэхналагічныя сектары.
Аналітыкі адзначаюць, што ягоныя погляды ня ўпісваюцца цалкам у класічныя рамкі меркантылізму або эканамічнага нацыяналізму – ён хутчэй мысліць катэгорыямі бізнесу і гандлёвых угод, разглядаючы дзяржавы як «карпарацыі» ў барацьбе за даходы. Гэта тлумачыць, чаму ў палітыцы Трампа суседнічаюць крокі, якія могуць здавацца нелагічнымі: з аднаго боку, жорсткія патрабаванні да саюзнікаў «плаціць больш» і пагрозы на адрас партнёраў (напрыклад, Тайваню і краін ЕС), з іншага – нелюбоў да доўгатэрміновых праграм падтрымкі ўласнай прамысловасці, якія ён успрымае як «дармаедства» альбо ўмяшанне дзяржавы ў рынак.
У сферы навукі і адукацыі назіраецца таксама відавочная ідэалагічная паслядоўнасць: адміністрацыя мэтанакіравана звяртае ўвагу на выкараненне таго, што яна называе «леваліберальнай ідэалогіяй» у навуковых структурах. Гэтым тлумачацца хуткія захады па згортванні праграм разнастайнасці і інклюзіі (DEI) у навуковых установах і дзяржаўных агенцыях, а таксама скэптычнае стаўленне да кліматычных даследаванняў. Гэта стасуецца з рыторыкай Трампа пра барацьбу з «woke culture» і «радыкальнымі кліматычнымі фанатыкамі».
У тэхналагічнай палітыцы прасочваецца паралельны імпульс: прыярытэт аддаецца развіццю тых тэхналогій, што могуць узмацніць магутнасць ЗША, лічбавыя фінансы, энергетыку, а пытанні этычнага рэгулявання або міжнароднага супрацоўніцтва адыходзяць на другі план.
У цэлым, можна сказаць, што палітыка Трампа ў 2025 годзе мае адзіны ідэалагічны кірунак – ўзмацненне нацыянальнай моцы праз эканамічны пратэкцыянізм, тэхналагічнае першынства і чыстку дзяржаўнага апарату ад нелаяльных элементаў. Але сродкі дасягнення гэтай мэты не заўсёды скаардынаваныя між сабой. Некаторыя рашэнні могуць нават падрываць адзін аднаго: напрыклад, скарачэнне фінансавання фундаментальных даследаванняў і масавае звальненне навукоўцаў з дзяржаўных лабараторый супярэчаць задачы тэхналагічнага лідарства ў доўгатэрміновай перспектыве (бо аслабляюць навуковы патэнцыял краіны), хаця ў кароткатэрміновым плане эканомяць бюджэтныя сродкі. Такія дысбалансы выклікаюць крытыку экспертаў, якія адзначаюць, што палітыка Трампа часта фармуецца пад рэактыўным уплывам палітычных інстынктаў і асабістых перакананняў, а не сістэмнага стратэгічнага планавання.
Кампетэнтнасць рашэнняў: меркаванні экспертаў і аналітыкаў
Новыя ініцыятывы Трампа ў розных галінах атрымалі супярэчлівыя ацэнкі, прычым большасць незалежных экспертаў крытычна ставяцца да кампетэнтнасці і прадуманасці гэтых рашэнняў. Разгледзім меркаванні спецыялістаў па ключавых накірунках.
Вытворчасць і гандаль. Шырока абмеркаваным стаў указ Трампа абвесціць надзвычайнае становішча ў эканоміцы праз гандлёвы дэфіцыт і ўвесці універсальны тарыф 10% на імпарт для ўсіх краін, з магчымасцю падвышаных ставак для краін з найбольшы дэфіцытам. З пункту гледжання эканамістаў, такі беспрэцэдэнтны крок выглядае вельмі спрэчным. Многія эксперты папярэджваюць, што татальныя тарыфы павысяць выдаткі для амерыканскіх спажыўцоў і бізнэсаў і могуць справакаваць захады ў адказ з боку гандлёвых партнёраў, запусціўшы маштабную гандлёвую вайну.
Былы міністр фінансаў Лоўрэнс Самэрс ацаніў магчымае негатыўнае ўздзеянне новых тарыфаў у $30 трыльёнаў страчанага эканамічнага кошту (прыблізна $300 тысяч на сям’ю з чатырох чалавек). Паводле разлікаў даследчыкаў Йельскай лабараторыі бюджэтнай палітыкі, сярэдняя амерыканская сям’я можа штогод страчваць каля $3,800 праз падвышэнне коштаў – тарыфы дадаткова раскручваюць інфляцыю, якая зноў можа перавысіць 4% .
Такія высновы сведчаць, што эканамічная кампетэнтнасць рашэння ставіцца пад сумнеў: палітыка, задуманая на карысць прамысловасці, можа мець наадварот стрымліваючы эфект для эканомікі ў цэлым. Нават некаторыя прыхільнікі рынкавых абмежаванняў адзначаюць рызыкоўнасць кроку Трампа – сенатар-рэспубліканец Рон Джонсан назваў гэту стратэгію «смелай стаўкай з высокімі рызыкамі». У кангрэсе гучаць папярэджанні, што такія захады больш падобныя не да ўзважанпц гандлёвай палітыкі, а да спробы сілавога ціску на эканоміку з непрадказальнымі наступствамі.
Іншымі словамі, шматлікія эканамісты лічаць агрэсіўныя тарыфныя экспераменты некампетэнтнымі, бо яны супярэчаць як базавым прынцыпам эканомікі, так і ўрокам папярэдняга гандлёвага супрацьстаяння ЗША з Кітаем (якое ў 2018–2019 гадах ужо дэманстравала негатыўны ўплыў на фермерскую галіну і вытворцаў ЗША).
Навука і даследаванні. У навуковай супольнасці рашэнні новай адміністрацыі ўспрынятыя з трывогай і пратэстамі. За першыя месяцы 2025 годк Трамп сваімі выканаўчымі ўказамі фактычна ініцыяваў перабудову навуковай сферы: былі адмэненыя федэральныя праграмы гендэрнай і расавай разнастайнасці ў навуцы, спыненае фінансаванне шэрагу праектаў, звязаных са зменамі клімату, уведзеныя абмежаванні на супрацоўніцтва з замежнымі навукоўцамі (асабліва з Кітаю) і нават зроблена спроба скараціць грашовыя выплаты ўніверсітэтам за адміністрацыйныя выдаткі па даследчых грантах.
Навуковыя эксперты і кіраўнікі ВНУ назвалі гэтыя крокі разбуральнымі для амерыканскай навукі. Тысячы даследчыкаў выйшлі на акцыі «Stand Up for Science» («У абарону навукі») па ўсёй краіне, трымаючы плакаты «In Science We Trust» і «Science Saves Lives», выказваючы пратэст супраць скарачэння фінансавання і звальнення навукоўцаў. Як адзначаюць прадстаўнікі навуковай грамадскасці, компетэнтнасць такіх рашэнняў сумніўная, бо яны пагражаюць доўгатэрміновым адставаннем ЗША ў навуцы.
Паводле апытання часопіса Nature, 75% апытаных амерыканскіх навукоўцаў разглядаюць эміграцыю за мяжу праз «маштабныя змены ў фінансаванні даследаванняў і пераследу навукі з боку новай адміністрацыі». Асабліва моцна гэта закранула маладых спецыялістаў: трое з чатырох аспірантаў і постдакаў заявілі, што шукаюць магчымасці пакінуць ЗША і працягнуць кар’еру ў Еўропе або Канадзе. Такі магчымы адток мазгоў з’яўляецца простым наступствам палітыкі, якую навукоўцы называюць некампетэнтнай і шкоднай для нацыянальных інтарэсаў ЗША ў галіне інавацый.
Больш за тое, многія адзначаюць ідэалагічную ангажаванасць гэтых дзеянняў. Напрыклад, ліквідацыя праграм DEI (разнастайнасці, роўных магчымасцяў і інклюзіі) падаецца Белым домам як барацьба з «выдаткоўваннем сродкаў на левакоў» дзеля перанакіравання іх на «перадавыя даследаванні». Аднак па факце, замест росту фінансавання нейкіх іншых навук, мы бачым агульнае скарочэнне бюджэтаў навуковых ведамстваў і масавае звальненне дасведчаных кадраў.
Паводле звестак Nature, кіраўнік Адміністрацыйна-бюджэтнага ўпраўлення Рас Воўт (адзін з архітэктараў плану Project 2025) выдаў распараджэнні пра масавыя «Reduction in Force» (скарачэнні штату) у агенцыях . Напрыклад, NASA ўжо закрыла Офіс галоўнага навукоўцы і звольніла больш за 20 супрацоўнікаў, рыхтуюцца скарачэнні ~6% персаналу ў NIH (каля 1200 навукоўцаў і супрацоўнікаў). На думку незалежных аналітыкаў, такая страта чалавечага капіталу і інстытуцыйнай памяці надзвычай разбуральна адбіваецца на здольнасці краіны выконваць свае навуковыя і адукацыйныя місіі. Некаторыя называюць гэта «асадай навукі» («siege of science») і нават наўмысным знішчэннем экспертнага патэнцыялу дзяржавы дзеля палітычных мэтаў.
Тэхналагічная палітыка. У галіне тэхналогій і інавацый адміністрацыя Трампа таксама рэзка змяніла курс у параўнанні з папярэднікамі. Калі пры Байдэне разглядаліся пытанні патэнцыйных рызык новых тэхналогій (алгарытмічная празрыстасць, этычныя прынцыпы ШІ, кібербяспека і г.д.), то Трамп узяў курс на дэрэгуляванне і агрэсіўнае стымуляванне развіцця найбольш перспектыўных накірункаў.
У першы ж дзень ён адмяніў указ Байдэна аб бяспечнай і адказнай распрацоўцы штучнага інтэлекту, які прадугледжваў распрацоўку стандартаў для абароны прыватнасці і правоў чалавека пры выкарыстанні штучнага інтэлекту. Замест гэтага Трамп выдаў уласны ўказ «Аб зняцці бар’ераў на шляху амерыканскага лідэрства ў AI», дзе абвесціў палітыку ЗША па забеспячэнні глабальнага дамінавання ў галіне штучнага інтэлекту дзеля «росквіту чалавецтва, эканамічнай канкурэнтаздольнасці і нацыянальнай бяспекі». Гэты курс азначае, што ўрад будзе менш увагі надаваць рызыкам, затое больш – падтрымцы хуткага прагрэсу AI-тэхналогій.
Для гэтага адміністрацыя пайшла на беспрэцэдэнтны крок: запуск ініцыятывы «Stargate Project» – плану публічна-прыватных інвестыцый у аб’ёмзе да $500 млрд у развіццё AI-інфраструктуры (вялікіх вылічальных магутнасцяў, цэнтраў апрацоўкі дадзеных, энергетычнага забеспячэння). Паведамляецца, што праект будзе рэалізоўвацца паэтапна, са стартам у $100 млрд і прыцягненнем буйнога тэхналагічнага бізнесу (OpenAI, Oracle, SoftBank ды інш.). Мэта – стварыць у ЗША наймагутнейшую ў свеце базу для распрацоўкі штучнага інтэлекту і за некалькі гадоў на парадак павялічыць AI-магутнасці краіны.
З аднаго боку, гэта сведчыць пра высокі прыярытэт тэхналагічнай гонкі: Трамп хоча пераканацца, што Амерыка абыдзе Кітай ды іншых канкурэнтаў у галіне AI. Але з іншага боку, эксперты ў галіне AI і этыкі занепакоеныя, што адмова ад прынцыпаў адказнага AI (якія былі закладзены ў палітыку Байдэна) можа прывесці да некантраляванага развіцця сістэм штучнага інтэлекту і сацыяльных рызык.
Пакуль незразумела, як урад будзе прадухіляць злоўжыванні AI або яго негатыўныя пабочныя эфекты – адміністрацыя факусуецца на лозунгу «ніякіх ідэалагічных забабонаў у распрацоўцы AI» і на скасаванні «лішніх» рэгуляцый, каб бізнес свабодна ўкараняў інавацыі.
Акрамя ШІ, варта адзначыць два іншыя накірункі ў тэхнапалітыцы: лічбавыя фінансы (крыптавалюты) і інтэрнэт-рэгуляванне (сацсеткі і цэнзура).
Па першым, Трамп выказаўся яшчэ падчас кампаніі, прапануючы, напрыклад, стварэнне дзяржаўнага рэзерву крыптаактываў (накшталт «запасу біткоіна»), каб ЗША сталі «сусветнай крыпта-сталіцай» і нават каб часткова сплаціць нацыянальны доўг за кошт канфіскаванай крыптавалюты. У лютым 2025 году выйшаў указ «Аб умацаванні лідэрства ЗША ў лічбавых фінансавых тэхналогіях», які адмяніў стратэгію Байдэна 2022 г. па рэгуляван гэтага накірунку і стварыў спецыяльную працоўную групу пад кіраўніцтвам «дарадчыка прэзідэнта па AI і крыптавалюце» Дэвіда Сакса. Задача – прапанаваць новыя рамкі рэгулявання, якія б знялі перашкоды для індустрыі крыптавалют і фінтэху ў ЗША.
Такая палітыка ацэньваецца экспертамі дваіста: індустрыя крыптавалют, безумоўна, вітае магчымасць вольней дыхаць у ЗША (пры Байдэне яе прадстаўнікі крытыкавалі жорсткі нагляд і цяжкасці доступу да банкаў ). Але фінансавыя аналітыкі і рэгулятары занепакоеныя, што паслабленне правілаў і скасаванне даручэнняў па барацьбе з незаконным выкарыстаннем крыпты створыць рызыкі для спажыўцоў і фінансавай стабільнасці. Напрыклад, указ Трампа прадугледжвае разгляд ідэі стварэння «запасу лічбавых актываў» з канфіскаваных уладамі крыптовалют, што эксперты лічаць нетрадыцыйным крокам з незразумелымі прававымі наступствамі. Словам, тут зноў прасочваецца прыярытэт амбітных мэтаў (зрабіць ЗША лідарам у крыпта-сферы) над разлікам рызык (прадухіленне махлярства, пірамід, фінансавання злачыннасці), што ставіць пад сумнеў кампетэнтнасць такой аднабакова разняволенай палітыкі.
Другі аспект – рэгуляванне інтэрнэту і свабоды слова ў інтэрнэце. Трамп неаднаразова сцвярджаў, што буйныя сацсеткі і тэхналагічныя кампаніі ў 2020–2021 гг. цэнзуравалі кансерватыўныя погляды ў змове з урадам («Twitter Files» і падобнае). Таму адным з яго выканаўчых указаў стаў загад расследаваць і «выправіць ранейшыя злоўжыванні федэральнага ўраду, звязаныя з цэнзурай абароненай свабоды слова». Па сутнасці, Белы дом патрабуе правесці рэвізію дзеянняў агенцый, якія падчас пандэміі COVID-19 або выбараў звярталіся да сацсетак наконт кантэнту (напрыклад, па дэзінфармацыі) і магчымых перавышэнняў паўнамоцтваў з іх боку.
Хаця мэта заяўлена як абарона Першай папраўкі, прававыя эксперты адзначаюць, што такія захады могуць перайсці тонкую мяжу і ператварыцца ў ціск ужо на прыватныя кампаніі з боку ўраду з мэтай прымусіць іх змяніць палітыку мадэрацыі кантэнту. Нагадаем, што яшчэ ў свой першы тэрмін Трамп спрабаваў абмежаваць права сацыяльных платформ на мадэрацыю, падпісваючы ўказы супраць артыкулу 230 Communications Decency Act. Цяпер жа яго новыя ініцыятывы выклікалі новую хвалю спрэчак: адныя лічаць, што ўрад сапраўды не павінен ціснуць на свабоду слова (і таму трэба расследаваць дзеянні, напрыклад, ФБР або CDC у кантэксце «цэнзуры» ў інтэрнэце), іншыя ж бачаць у гэтым спробу запалохаць тэхналагічных гігантаў і прымусіць іх да больш лаяльнага стаўлення да пра-Трампаўскага кантэнту.
З прававога пункту гледжання, гэта далікатная сфера: калі расследаванне прывядзе да санкцый ці новых правілаў, якія будуць абмяжоўваць рэдакцыйную палітыку прыватных платформ, узнікае пагроза свабодзе слова, бо тэхналагічныя кампаніі таксама маюць права на ўласную свабоду слова і правілы сэрвісу.
Такім чынам, шмат хто з юрыстаў мяркуе, што ў гэтай вобласці адміністрацыі бракуе кампетэнтных, юрыдычна бездакорных рашэнняў – хутчэй мы назіраем палітычны жэст, які можа завесці ў прававы тупік.
Адміністрацыйнае кіраванне. Асобна варта згадаць рашэнні, якія закранулі структуру ўлады і дзяржаўны апарат ЗША. Тут Трамп таксама праявіў экстрэмальную рашучасць, адрадзіўшы свае планы «расчысткі балота» («drain the swamp»). У першы ж дзень улады ён падпісаў указ аб аднаўленні «Schedule F”» – спецыяльнай катэгорыі федэральнай службы, якая пазбаўляе тысячы дзяржаўных службоўцаў (тых, хто ўдзельнічае ў палітыцы і прыняцці рашэнняў) традыцыйнай абароны ад звальнення. Гэта дазваляе кіраўніцтву вольна звальняць работнікаў на пазіцыях «палітыка-вызначальнага характару» і замяняць іх лаяльнымі прызначэнцамі.
Эксперты па дзяржаўным кіраванні крытычна сустрэлі гэты крок. Найбуйнейшыя прафсаюзы дзяржслужбоўцаў – AFGE і AFSCME – адразу падалі пазоў у суд, заяўляючы, што Трамп парушыў працэдуру (не ўлічыў патрабаванняў Administrative Procedure Act) і незаконна палітызуе дзяржаўную службу. У пазове адзначаецца, што адміністрацыя праігнаравала нарматывы, уведзеныя ў 2024 годзе для абароны службоўцаў ад самавольнага пераводу ў небяспечны статус без гарантый, і літаральна ў адзін дзень пазбавіла сотні тысяч людзей абароны ад адвольнага звальнення.
Прафсаюзы і шэраг незалежных назіральнікаў папярэджваюць, што «Schedule F – гэта нахабная спроба ператварыць федэральную службу ў палітычную зброю, замяніўшы кваліфікаваных спецыялістаў кумамі і адданымі людзьмі». Цікава, што супраць гэтага выступілі ня толькі дэмакраты, але і некаторыя рэспубліканцы: група кангрэсменаў абедзвюх партый заклікала Трампа скасаваць указ, называючы яго незаконным і такім, што падрывае прынцыпы мерытакратыі і беспартыйнасці дзяржапарату.
Пад ціскам іскаў, некаторыя звольненыя былі часова адноўленыя судовымі рашэннямі, але сітуацыя застаецца трывожнай: эксперты лічаць, што масавая чыстка кадраў аслабляе функцыянальнасць урадавых ведамстваў і дзяржаўныя паслугі трапляюць пад пагрозу (гаворка ідзе пра бяспеку харчавання, кантроль лекаў, сацыяльныя праграмы і г.д., якія залежаць ад працы дасведчаных спецыялістаў).
Акрамя Schedule F, адміністрацыя выкарыстоўвае і іншыя захады, каб змагацца з «адміністрацыйнай дзяржавай». Бачна імкненне рэзка скараціць колькасць федэральных службоўцаў: у праектных дакументах («Project 2025») наўпрост прапісаная мэта істотна паменшыць штат несілавых ведамстваў. Гэта рэалізуецца праз непадаўжэнне кантрактаў, стымуляванне выхаду на пенсію і згаданыя «рэдукцыі штату».
Таксама выдадзеныя ўказы, якія абмяжоўваюць правы прафсаюзаў федэральных работнікаў і калектыўныя дамовы, спасылаючыся на меркаванні нацыянальнай бяспекі. Гэтак, паводле паведамленняў, быў падпісаны ўказ аб скасаванні шэрагу гарантый для прафсаюзаў у федэральных органах, што выклікала двухпартыйны пратэст у Кангрэсе. Юрыдычная правамернасць такіх дзеянняў таксама пад сумневам: магчымае перавышэнне паўнамоцтваў выканаўчай улады, бо працоўныя адносіны дзяржаўных службоўцаў рэгулююцца федэральным заканадаўствам, якое прэзідэнт ня мае права аднаасобна змяніць. Ужо ідуць судовыя цяжбы па гэтай тэме.
Рэзюмуючы меркаванні экспертаў аб кампетэнтнасці крокаў адміністрацыі, можна сказаць наступнае: эканамісты лічаць шокавыя гандлёвыя захады занадта грубым інструментам, што можа пашкодзіць эканоміцы ЗША. Навукоўцы звяртаюць увагу на разбуральныя наступствы для даследаванняў і інавацыйнага патэнцыялу, называючы палітыку Трампа ў гэтай сферы антынавуковай і ідэалагічна матываванай. Тэхналагічныя эксперты падтрымліваюць фокус на AI і тэхналагічнай канкурэнцыі, але крытыкуюць ігнараванне пытанняў бяспекі і прававых рамак, асабліва ў крыптафінансах і інтэрнэт-рэгуляванні. Спецыялісты па дзяржкіраванні і правазнаўцы б’юць трывогу, што спроба падпарадкаваць сабе бюракратыю праз масавыя звальненні і абыход законаў – гэта непрафесійны і небяспечны шлях, які парушае прынцыпы прававой дзяржавы.
Відавочна, што меркаванні незалежных аналітыкаў пра большасць рэформ Трампа – адмоўныя, прычым ня толькі з лагера апанентаў: нават частка рэспубліканцаў і бізнес-супольнасці выказвае насцярожанасць (напрыклад, вялікія імпарцёры і Гандлёвая палата ЗША выступілі супраць татальных тарыфаў). Такое шырокае непрыманне кажа пра тое, што кампетэнтнасць шэрагу рашэнняў вельмі спрэчная.
Законнасць і канстытуцыйнасць захадаў
Многія ініцыятывы Трампа 2025 году сутыкнуліся з пытаннямі законнасці – шэраг дзеянняў балансуе на мяжы канстытуцыйных паўнамоцтваў прэзідэнта або нават, на думку крытыкаў, парушае іх. Ужо за першыя месяцы новай адміністрацыі было распачата некалькі судовых працэсаў, і Кангрэс прапанаваў абмежаваць прэзідэнцкую ўладу ў некаторых сферах, каб прадухіліць магчымы перабор паўнамоцтваў.
Найбольш прыкметная дыскусія аб законнасці ўзнікла вакол выкарыстання надзвычайных паўнамоцтваў у гандлі. Трамп абвесціў нацыянальную надзвычайную сітуацыю, абапіраючыся на закон IEEPA 1977 г., каб увесці агульнанацыянальныя тарыфы без згоды Кангрэсу. Хаця закон аб эканамічных надзвычайных сітуацыях дае прэзідэнту шырокія паўнамоцтвы, звычайна яго ўжывалі для санкцый супраць канкрэтных краін ці пагроз (тэрарызм, распаўсюджванне зброі ды інш.). Выкарыстанне IEEPA дзеля шырокіх эканамічных мэтаў (барацьбы з дэфіцытам гандлю) – гэта беспрэцэдэнтна.
Некаторыя юрысты мяркуюць, што «адсутнасць узаемнасці ў гандлі» наўрад ці можна лічыць «надзвычайнай пагрозай» у разуменні закону, таму такая дэкларацыя можа быць аспрэчаная ў судах як перафразаваная спроба абысці Кангрэс у пытаннях падаткаў і тарыфаў. Ужо ў Сенаце быў прадстаўлены двухпартыйны праект «Trade Review Act of 2025» (сенатары Чак Грэслі і Марыя Кантвэл), які запатрабуе ўхвалы Кангрэсу для любых новых тарыфаў цягам 60 дзён, інакш яны страцяць сілу.
Гэта відавочны сігнал, што нават заканадаўцы-рэспубліканцы лічаць патрэбным абмежаваць аднаасобны кантроль прэзідэнта над гандлёвай палітыкай. Дэмакраты пайшлі яшчэ далей: сенатар Крыс Мэрфі заявіў, што дзеянні Трампа ў гандлі «настолькі несувымерныя і адарваныя ад традыцыйнай палітыкі, што нагадваюць спробу мэтанакіравана разбурыць эканоміку, каб потым заключаць угоды па ўласных правілах». Ён і кангрэсмен Адам Шыф асцерагаюцца, што Трамп фактычна выкарыстоўвае тарыфы, каб прыглушыць як саюзнікаў, так і праціўнікаў – гэта значыць, пераводзіць эканамічную ўладу ў палітычны рычаг ціску, што ў дэмакратычнай сістэме выглядае як перавышэнне ўлады выканаўчай галіны.
Шэраг указаў Трампа супярэчаць дзеючаму заканадаўству або працэдурам, што ўжо прывяло да судовых забаронаў. Прыклад – згаданы загад NIH аб уразанні выплат універсітэтам: федэральны суддзя аператыўна прыпыніў яго, паколькі фінансавыя ўмовы федэральных грантаў вызначаюцца законамі, прынятымі Кангрэсам, і аднаасобна выканаўчая ўлада ня мела права іх мяняць без згоды заканадаўцаў. Аналагічна, указ аб аднаўленні Schedule F выклікаў пытанні аб парушэнні Administrative Procedure Act – каб адмяніць рэгуляванне, уведзенае папярэдняй адміністрацыяй для абароны службоўцаў, трэба было датрымлівацца пэўнай працэдуры (правесці абгрунтаванне, грамадскае абмеркаванне), а не проста аддаць загад у абыход. Прафсаюзы адзначылі, што Адміністрацыя персаналу (OPM) ня выканала юрыдычныя патрабаванні пры ўкараненні Schedule F і парушыла працэдуру, таму і патрабуюць праз суд прызнаць указ несапраўдным.
Больш за тое, крытыкі заяўляюць, што масавая пераатэстацыя і звальненне тысяч «непажаданых» службоўцаў парушае прынцып падзелу ўладаў: федэральная служба павінна заставацца палітычна нейтральнай, каб выконваць законы, прынятыя Кангрэсам, а ня толькі волю прэзідэнта. Увядзенне ж «атэстату лаяльнасці» праз Schedule F фактычна абыходзіць намер Кангрэсу, які яшчэ з XIX стагоддзя ўвёў мерытакратычную службу (Pendleton Act) менавіта каб спыніць такую практыку палітычнага патранажу. Таму юрысты падкрэсліваюць, што ёсць сур’ёзныя канстытуцыйныя сумневы наконт сумяшчальнасці Schedule F з Канстытуцыяй ЗША – ці не парушае гэта канстытуцыйны абавязак прэзідэнта забяспечваць добрасумленнае выкананне законаў, а ня толькі ўласных указанняў.
У сферы навуковай і экалагічнай палітыкі Трамп таксама рызыкуе сутыкнуцца з судовымі пазовамі. Працэс вываду ЗША з Парыжскага кліматычнага пагаднення ўжо запушчаны згодна з заявай Белага дома. Хаця гэта ў межах прэзідэнцкіх паўнамоцтваў (падобнае ён рабіў у 2017 годзе), экалагічныя арганізацыі рыхтуюць пазовы па іншых аспектах – у прыватнасці, супраць новай палітыкі Агенцыі аховы навакольнага асяроддзя (EPA), якое па загадзе Трампа прапанавала адмяніць дзясяткі экалагічных нарматываў для выкапневай энергетыкі.
Гэты адкат кліматычнага рэгулявання можа супярэчыць заканадаўчым нормам (напрыклад, Закону аб чыстым паветры), калі агенцыя ня здолее абгрунтаваць, што новыя правілы адпавядаюць ахове здароўя насельніцтва і наваколля. Грамадскія арганізацыі і некаторыя штаты ўжо рыхтуюцца судзіцца, аспрэчваючы паслабленне норм. Зрэшты, пасля рашэння Вярхоўнага суду ў справе West Virginia v. EPA (2022), магчымасці EPA рэгуляваць вугляродныя выкіды абмежаваныя без выразнага дазволу Кангрэсу, і Трампава адміністрацыя карыстаецца гэтым, кансервуючы «прагал у законе».
Тым ня менш, прававая апраўданасць глабальнага адкату экалагічнай палітыкі далёка не відавочная і, хутчэй за ўсё, стане прадметам шматлікіх судовых разбіральніцтваў.
У выпадку з рэгуляваннем сацсетак і крыптавалют, прававая сітуацыя таксама няпэўная. Скасаванне ўказаў Байдэна – само па сабе законнае (прэзідэнт мае права адмяняць папярэднія выканаўчыя загады). Але вось новыя яго даручэнні могуць уступіць у супярэчнасць з законамі. Напрыклад, калі працоўная група па крыптавалютах паспрабуе мораторыем прыпыніць дзеянне нейкіх нарматыўных актаў ці правілаў фінансавага нагляду без працэдуры, гэта можа перавысіць паўнамоцтвы выканаўчай улады (рэгуляторныя агенцыі накшталт SEC фармальна незалежныя). Таксама, калі адміністрацыя пачне канфіскоўваць крыптаактывы для стварэння «нацыянальнага запасу», могуць узнікнуць канстытуцыйныя пытанні аб пазбаўленні маёмасці без належнай юрыдычнай працэдуры.
Што тычыцца ініцыятывы пра «цэнзуру ў інтэрнэце», то тут прававыя эксперты ўжо папярэджваюць аб Першай папраўцы: спробы рэгуляваць змест на платформах або караць тэхкампаніі за іх мадэрацыйныя палітыкі могуць быць прызнаныя судамі як парушэнне свабоды слова, толькі ўжо ў дачыненні да кампаній. У мінулым суды неаднаразова спынялі такія спробы (напрыклад, указ Трампа 2020 г. супраць артыкулу 230 фактычна ня меў законнай моцы). Цяпер гісторыя можа паўтарыцца – юрыдычна сумніўныя ініцыятывы могуць быць прыпыненыя, а іх рэалізацыя зацягнецца з-за судоў.
У рэзюмэ можна адзначыць, што значная частка дзеянняў адміністрацыі Трампа правакуе канстытуцыйна-прававыя спрэчкі. Больш за палову выканаўчых указаў, выдадзеных у першыя два месяцы, аналітыкі палічылі адпаведнымі рэкамендацыям плану Heritage «Project 2025», прычым многія з іх знаходзяцца на мяжы перавышэння прэзідэнцкіх паўнамоцтваў. Як адзначае Nature, «Трамп актыўна выкарыстоўвае выканаўчыя загады для выканання сваёй праграмы… Аднак выканаўчыя загады ня могуць супярэчыць законам, і многія з іх ужо аспрэчваюцца ў судовым парадку».
Гэта вельмі дакладна адлюстроўвае стан рэчаў: бітва за законнасць рашэнняў Трампа 2025 года перамяшчаецца ў прававое поле, і канчатковае слова застанецца за судамі (магчыма, у рэшце рэшт, і за Вярхоўным судам) і Кангрэсам, які можа ўводзіць новыя законныя абмежаванні прэзідэнцкай улады, калі палічыць гэта неабходным для стрымлівання яе празмернасці.
Карысць для ЗША: эканамічны рост, нацыянальная бяспека, імідж краіны
Адзін з найважнейшых крытэраў ацэнкі любой палітыкі – гэта яе практычная карысць для краіны. Рашэнні Дональда Трампа спрыяюць або шкодзяць тэхналагічнаму, акадэмічнаму і вытворчаму развіццю ЗША?
Гэтае пытанне выклікае палкія спрэчкі, бо кароткачасовы эфект адрозніваецца ад доўгатэрміновых вынікаў, а меркаванні прыхільнікаў і крытыкаў — дыяметральна супрацьлеглыя. Яны закранаюць асноўныя аспекты: эканоміку, бяспеку і міжнародны імідж.
Эканамічны рост і прамысловы рэнесанс — так Трамп падае сваю палітыку як максімальна карысную для амерыканскіх працоўных. Увядзенне татальных імпартных тарыфаў ён абгрунтоўвае неабходнасцю аднавіць вытворчасць у ЗША і абараніць работнікаў ад несумленнай замежнай канкурэнцыі. Некаторыя галіны сапраўды могуць атрымаць часовую перадышку ад замежнага ціску — напрыклад, сталеліцейная прамысловасць ужо не ўпершыню вітае тарыфную абарону.
Акрамя абароны вытворцаў, Трамп прапануе выкарыстоўваць атрыманыя ад тарыфаў сродкі для ўнутраных патрэб і эканамічных стымулаў. Аднак агульны эканамічны баланс такіх захадаў моцна сумнеўны. Фактычна гэта падатак на імпарт, які ў выніку аплачваюць амерыканскія спажыўцы і кампаніі-вытворцы (што залежаць ад імпартных кампанентаў). Паводле ацэнак Yale Budget Lab, як мы згадвалі, сярэдняя сям’я заплаціць да $2 500 у год дадаткова з кішэні. Гэта зніжае пакупніцкую здольнасць і тармозіць нутраны попыт. Больш за тое, краіны-партнёры, асабліва саюзнікі, ня згодныя трываць неабгрунтаваныя тарыфы. ЕС ужо прыгразіў адказнымі тарыфамі на амерыканскі экспарт. Канада і Мексіка, хоць часова вызваленыя праз асобныя дамоўленасці, таксама могуць перагледзець свае захады.
Time адзначае, што новыя тарыфы Трампа ўжо выклікалі моцныя ваганні на фінансавых рынках – фондавы рынак рэзка пайшоў уніз, інвестары баяцца нестабільнасці. Калі такая нявызначанасць зацягнецца, гэта можа адмоўна адбіцца на інвестыцыях у эканоміку. Прадпрыемствы адкладаюць прыняцце рашэнняў, пакуль не зразумелыя правілы гульні, а непэўнасць ва ўмовах гандлю — гэта класічны фактар, які стрымлівае рост.
З іншага боку, ёсць і пазітыўныя імпульсы. Палітыка жорсткай канфрантацыі з Кітаем, імкненне рэлакалізаваць пастаўкі стратэгічна важных тавараў (мікрачыпы, лекі, рэдказямельныя металы) аб’ектыўна можа павысіць устойлівасць амерыканскай эканомікі. Бізнэс ужо пачаў вывучаць магчымасці вярнуць частку вытворчасцяў у ЗША або ў сяброўскія краіны (trend friend-shoring).
Напрыклад, пасля пагроз Трампа аб тарыфах на паўправаднікі Тайваньская TSMC паскорыла будаўніцтва заводаў у Арызоне, каб задаволіць патрабаванні ЗША і пазбегнуць 25% тарыфу на чыпы. Такая рэіндустрыялізацыя адпавядае нацыянальным інтарэсам, асабліва ў высокатэхналагічных сектарах, бо памяншае залежнасць ад нестабільнага замежжа. Пры гэтым трэба разумець, што гэта доўгі працэс – як адзначаюць экспертныя агляды, каб перанесці вытворчасць мікрачыпаў цалкам у ЗША спатрэбяцца гады і велізарныя інвестыцыі. А ў кароткатэрміновым плане нельга выключаць дэфіцытаў і росту цэн, калі гандлёвыя канфлікты абмяжуюць пастаўкі (скажам, калі Кітай увядзе абмежаванні на экспарт рэдкіх металаў у адказ на дзеянні ЗША).
Для эканамічнага росту важным з’яўляецца таксама фіскальная і манетарная палітыка. Пакуль новае кіраўніцтва засяроджанае на рэгулятыўных зменах, а не на супрацоўніцтве з Кангрэсам па прыняцці маштабных бюджэтных законаў (акрамя хіба што павелічэння выдаткаў на абарону і інфраструктуру для AI). Трамп абяцае, што вялікі гандлёвы дэфіцыт будзе змяншацца дзякуючы тарыфам, а гэта прынясе працоўныя месцы. Але эканамісты нагадваюць: дэфіцыт – гэта розніца між ашчаджэннямі і інвестыцыямі ў эканоміцы, і вырашыць праблему структурнага дэфіцыту аднымі тарыфамі немагчыма без змен у бюджэтнай палітыцы. Да таго ж, інфляцыйны ціск можа прымусіць Федрэзерв трымаць высокія стаўкі даўжэй, што душыць крэдытаванне бізнесу. То бок, спрэчнае пытанне, ці сапраўды ўсе гэтыя захады карысныя для ВУП і дабрабыту. На дадзены момант прагнозы шмат каго з эканамічных аналітыкаў насцярожаныя: разлікі, агучаныя сенатарам Мэрфі, увогуле малююць змрочную карціну, дзе Трамп «наўмысна падрывае эканоміку, каб потым з-пад попелу зладзіць выбарачнае ўзнаўленне, кантралюючы кампаніі праз угоды».
Гэта, вядома, погляд праціўнікаў. Але нават нейтральныя аналітыкі, як Лары Самэрс, бачаць рысы авантурарызму, якія рэдка калі былі спрыяльнымі для стабільнага росту. Паказальна, што самыя дынамічныя сектары эканомікі, звязаныя з інавацыямі (тэхналагічныя кампаніі, біятэх, аднаўляльная энергетыка), адчуваюць сябе няўтульна пры новай палітыцы: іх фінансаванне і падтрымка скарачаюцца, растуць рызыкі (напрыклад, праекты «зялёнай» энергетыкі губляюць гранты, навукоўцы масава разглядаюць эміграцыю, як згадвалася). Гэта можа адгукнуцца праз некалькі гадоў запавольваннем прагрэсу ў тых абласцях, якія павінны былі стаць рухавікамі росту ў XXI стагоддзі.
Нацыянальная бяспека. Рашэнні Трампа маюць дваісты ўплыў на бяспеку ЗША – як пазытыўны, так і негатыўны. З аднаго боку, яго жорсткая лінія супраць Кітаю ды іншых супернікаў (Іран, нелегальная міграцыя праз мяжу) скіраваная на ўмацаванне бяспекі. Пашыраныя тарыфы і экспартныя кантролі ў дачыненні да КНР могуць запаволіць ваенна-тэхналагічны прагрэс Пекіна і прымусіць міжнародныя кампаніі паменшыць залежнасць ад кітайскіх ланцугоў паставак у абарончых галінах. Трамп працягвае курс на «decoupling» – расстыкоўку эканомік дзеля зніжэння рызыкі, што крытычныя тэхналогіі апынуцца пад кантролем патэнцыйнага праціўніка.
Таксама ён зрабіў крокі ў галіне іміграцыйнай бяспекі: аднавіў маштабныя дэпартацыі незаконных мігрантаў (паводле WSJ, пачаліся дэпартацыі ў беспрэцэдэнтных маштабах), але адначасова прапануе шлях да грамадзянства праз унёсак – любы замежнік можа атрымаць від на жыхарства за $5 мільёнаў укладзеных у эканоміку ЗША. Гэтае спалучэнне «цвёрдасці і ўгоды» адлюстроўвае стыль Трампа: бяспека ў абмен на выгады.
Такой сама логікай ён кіруецца і ў знешняй палітыцы – прасіў саюзнікаў (НАТА) больш плаціць за абарону, у выпадку Украіны намякаў, што ЗША не будуць «страхаўшчыком» бясплатна, а хочуць узамен доступ да рэсурсаў (у адным з прапанаваных планаў ён казаў, што Украіна павінна аддаць ЗША частку мінеральных багаццяў для «кампенсацыі» дапамогі ). Для нацыянальнай бяспекі такі падыход мае кароткатэрміновы плюс: ЗША менш марнуюць рэсурсаў на іншых, сканцэнтраваныя на сваіх непасрэдных інтарэсах (абарона межаў, барацьба з наркатрафікам, супрацьдзеянне эканамічнаму шантажу з боку тых жа Кітаю або OPEC і г.д.). Аднак доўгатэрмінова існуе рызыка аслаблення саюзніцтваў і стратэгічных пазіцый. Выхад з міжнародных пагадненняў (кліматычных, можа быць і ня толькі – Трамп намякаў на незадаволенасць, напрыклад, умовамі СГА) і канфлікты з саюзнікамі праз тарыфы падрываюць давер да ЗША як да партнёра. Калі Трамп усё больш «манетызуе» адносіны, заходнія саюзнікі могуць таксама пераарыентавацца або менш ахвоча падтрымліваць ЗША ў крызісных сітуацыях.
Напрыклад, у адносінах з Тайванем яго палітыка дваістая: ён узмацняе ціск для пераносу вытворчасці чыпаў у Амерыку, але адначасова вагаецца наконт таго, ці вартая абарона Тайваня такіх затрат, што выклікае трывогу ў рэгіёне. Некаторыя баяцца, што Трамп можа не аказаць дастатковай падтрымкі Тайваню ў выпадку агрэсіі Кітаю, калі будзе лічыць, што эканамічна гэта сябе не апраўдвае.
Падобныя сігналы ідуць і наконт Украіны – Трамп крытыкуе «высокі кошт» дапамогі і хоча дамовы любой цаной (магчыма, нават за кошт тэрытарыяльных саступак з боку Украіны). Гэта ставіць пад пытанне глабальную ролю ЗША як лідара дэмакратычнага свету і абаронцы пэўных каштоўнасцяў. Некаторыя эксперты мяркуюць, што кароткачасовая эканомія рэсурсаў можа абярнуцца большымі выдаткамі на ўласную бяспеку, калі саюзная сетка аслабне і супернікі (тая ж Расія ці Іран) адчуюць беспакаранасць без моцнай кааліцыі на чале з ЗША.
Нельга забываць і пра нутраную бяспеку. Палітыка звальнення прафесіяналаў з дзяржаўных агенцый можа знізіць эфектыўнасць унутраных службаў бяспекі – ад выведкі да ФБР і кібербяспекі. Пакуль вядома, што кіберабарона працягвае працаваць па інэрцыі: Трамп, у адрозненне ад іншых сфер, ня стаў ануляваць апошнія загады Байдэна ў сферы кібербяспекі (мабыць, разумеючы іх важнасць). Але ці хопіць рэсурсаў супрацьстаяць узмацненню кібератак, якія могуць павялічыцца ў перыяд гандлёвых войн і геапалітычных напружанняў? Гэта пытанне адкрытае.
З іншага боку, прапанаваныя Трампам павелічэнні выдаткаў на абарону і тэхналогіі (той жа $500-мільярдны праект AI-інфраструктуры, магчымы рост фінансавання арміі для супрацьстаяння Кітаю) могуць стымуляваць інавацыі, якія і для бяспекі карысныя (новыя тэхналогіі выведкі, зброі на аснове AI і г.д.). Праўда, і тут крытыкі задаюцца пытаннем, ці магчымыя яны пры адначасовым выгнанні навукоўцаў і экспертаў з лабараторый.
Імідж краіны і міжнародная роля. У сферы іміджу ЗША на міжнароднай арэне палітыка Трампа зноў прыводзіць да палярызацыі меркаванняў. Прыхільнікі лічаць, што Трамп адраджае павагу да ЗША, дзейнічаючы жорстка і патрабуючы «залатога правіла» ад партнёраў («стаўцеся да нас так, як мы да вас» – словы Трампа аб гандлі ). З іх пункту гледжання, у часы «мяккай» дыпламатыі аўтарытэт Амерыкі падаў, а цяпер, калі Вашынгтон можа нават пакараць саюзніка (ЕС, Канаду) тарыфам, усе зразумеюць, што ЗША – сапраўдны лідар, з якім не пажартуеш. Аднак большасць традыцыйных дыпламатаў і саюзных лідараў успрымаюць сітуацыю інакш: паводле паведамленняў еўрапейскай прэсы, краіны ЕС былі «шакаваныя» ўключэннем іх у спіс негатыўнага гандлёвага рэжыму нароўні з кітайцамі. Гэта падрывае давер і можа весці да распаду еднасці заходняга блоку ў такіх глабальных пытаннях, як супрацьдзеянне аўтарытарным рэжымам або змена клімату. Выхад ЗША з Парыжскага пагаднення і згортванне кліматычных намаганняў нанеслі ўдар па рэпутацыі ЗША як адказнага партнёра ў барацьбе з глабальнымі выклікамі – свет памятае ўжо такі крок у 2017, і яго паўтор у 2025 выглядае яшчэ больш драматычна, бо цяпер глабальнае пацяпленне праяўляется рэкорднымі катастрофамі.
Еўрапейскія саюзнікі і краіны, уразлівыя да клімату, адкрыта крытыкуюць гэты крок: ЗША абвінавачваюць у нігілізме і эгаізме, што яны думаюць толькі пра кароткачасовы эканамічны інтарэс, а не пра будучыню планеты. Іміджава гэта ізалюе Амерыку на міжнародных кліматычных форумах – Кітай і ЕС могуць узмацніць сваё лідарства там, прычым на шкоду інтарэсам амерыканскіх «зялёных» тэхналогій (якія цяпер застануцца без дзяржаўнай падтрымкі, у адрозненне ад еўрапейскіх канкурэнтаў, напрыклад).
Імідж ЗША як дэмакратычнай прававой дзяржавы таксама пад пытаннем праз нутраную палітыку Трампа. Сусветныя СМІ шырока асвятляюць скандалы вакол пераследу апанентаў, звальненняў службоўцаў «нязгодных» з Трампам, адмены праграм па роўнасці. Многія ў свеце бачаць у гэтым адкат ад дэмакратычных каштоўнасцяў.
Напрыклад, калі адміністрацыя закрывала офісы Diversity & Inclusion і скасоўвала гранты па вывучэнні расавай няроўнасці, у еўрапейскіх газетах гэта падавалася як «наступ на правы меншасцяў у ЗША». Гэта можа аслабіць «soft power» – прывабнасць Амерыкі, асабліва сярод маладых адукаваных людзей у іншых краінах, якія раней маглі захапляцца амерыканскай навукай і прагрэсіўнасцю, а цяпер бачаць у навінах пра звальненні навукоўцаў і цэнзуру слова «gender» у дакументах.
Ужо згаданы масавы намер навукоўцаў пакінуць ЗША – гэта ня толькі нутраное пытанне, але і пра страты прэстыжу. ЗША рызыкуюць перастаць быць жаданым месцам для лепшых розумаў свету, якія раней ехалі ў амерыканскія лабараторыі. 75% навукоўцаў у апытанні Nature гатовы шукаць прытулку ў Еўропе ці Канадзе – гэта сігнал, што імідж ЗША як лідара навуковага прагрэсу пахіснуўся.
З іншага боку, нацыяналістычна настроены электарат у самой Амерыцы і некаторыя папулісцкія рухі за мяжой вітаюць дзеянні Трампа. Яго стыль моцнага лідэра ідзе ў рэзананс з настроямі часткі грамадства ў розных краінах. Напрыклад, ва Ўсходняй Еўропе ідэі «моцнай рукі» і прыярытэту нацыянальных інтарэсаў таксама папулярныя, і там часам глядзяць на Трампа як на ролевую мадэль. Але для традыцыйных саюзнікаў – Канаду, Заходнюю Еўропу, Японію, Аўстралію – цяперашняя палітыка ЗША стварае цяжкасці.
Канадскія афіцыйныя асобы вымушаны балансаваць між захаваннем гандлю (USMCA) і супрацьдзеяннем непрадказальным крокам Вашынгтона. ЕС, які спрабаваў супрацоўнічаць з Вашынгтонам пры Байдэне ў рамках адзінага фронту супраць Кітаю (напрыклад, Рада па гандлі і тэхналогіях), цяпер апынуўся пад ударам гэтых самых абаронных захадаў, нягледзячы на статус саюзніка. BBC пісала, што Брусель разглядае магчымыя крокі ў адказ і моцна незадаволены тым, што «Вашынгтон уводзіць тарыфы без перамоў нават супраць сяброў» (спасылка на матэрыял BBC News) .
Такім чынам, карысць для іміджу ЗША спрэчная. У нейкім сэнсе, Трамп дамогся таго, што ўсе гавораць пра Амерыку (хоць бы і са страхам або абурэннем) – ён вярнуў ёй статус «непрадказальнай звышдзяржавы», з якой усе павінны лічыцца. Але ці пойдзе гэта на карысць інтарэсам ЗША – вялікае пытанне. Бо міжнародны парадак, дзе ЗША дзейнічаюць як адзінкавы гулец, можа стаць менш стабільным і больш варожым да самой Амерыкі. Саюзнікі могуць шукаць новыя альянсы або ўзмацняць уласную самастойнасць, а праціўнікі – скарыстацца расколамі ў заходнім лагеры.
Адпаведнасць сучасным выклікам
Свет не стаіць на месцы, і палітыка ЗША павінна адказваць на сучасныя выклікі: кліматычны крызіс, глабальныя пандэміі, гонка тэхналогій (у тым ліку штучнага інтэлекту), геапалітычнае суперніцтва з Кітаем, пагрозы кібербяспецы, дэзінфармацыя і шмат што іншае. Паглядзім, наколькі крокі Трампа адэкватныя гэтым выклікам або наадварот, супярэчаць патрэбам часу.
Кліматычны і экалагічны выклік. На планеце фіксуюцца самыя цёплыя гады за ўсю гісторыю назіранняў, прыродныя катастрофы (лясныя пажары, паводкі, ураганы) наносяць рэкордная страты. У гэтай сітуацыі навуковы кансенсус і глабальныя дамоўленасці (Парыжскае пагадненне) патрабуюць рэзкага скарачэння выкідаў парніковых газаў і пераходу да чыстай энергетыкі. Палітыка ж Трампа ідзе ў адваротным кірунку: ЗША зноў выходзяць з Парыжскага пагаднення, адмяняюцца або аслабляюцца нормы па зніжэнні выкідаў ад электрастанцый і транспарту, скарачаецца фінансаванне кліматалогіі і «зялёных» тэхналогій. Гэта, безумоўна, неадпаведны адказ на кліматычны выклік.
Больш за тое, кароткачасовы націск на павелічэнне здабычы нафты і газу (пад лозунгам «аднавіць энергетычную дамінацыю Амерыкі») можа праз некаторы час сутыкнуцца з рэчаіснасцю, калі сусветны пераход да чыстай энергетыкі прывядзе да падзення попыту на выкапнёвае паліва – і тады ЗША, якія не інвеставалі своечасова ў «зялёныя» тэхналогіі, могуць стацца састарэлымі ў энергетычным сектары. Еўропа, Кітай ды іншыя краіны наадварот, паскараюць інавацыі ў галіне электрамабіляў, аднаўляльнай энергетыкі, захоўвання энергіі. Адмовіўшыся ад лідарства ў гэтым кірунку, Амерыка рызыкуе страціць будучыя рынкі і апынуцца ў ролі імпарцёра чужых экатэхналогій. Таму эксперты адназначна лічаць: у кантэксце кліматычнага выкліку палітыка Трампа неадэкватная і нізкавокая.
Тэхналагічная гонка і штучны інтэлект. Сучасны свет уваходзіць у эпоху штучнага інтэлекту, біятэхналогій і лічбавай эканомікі. Тут палітыка Трампа мае змяшаны характар з пункту гледжання адэкватнасці. Пазытыўна ацэньваецца імкненне узмацніць AI-магутнасці ЗША: стварыць найлепшую інфраструктуру, зняць бюракратычныя бар’еры для распрацоўнікаў, прыцягнуць прыватныя інвестыцыі. Гэты курс адпавядае выкліку канкурэнцыі з Кітаем, які таксама ўкладае велізарныя рэсурсы ў AI. Калі меркаваць па фінансаванні Stargate Project і іншых ініцыятыў, ЗША могуць утрымаць або і нарасціць адрыў у крытычных тэхналогіях – гэта адэкватны адказ на выклік глабальнай тэхналагічнай гонкі. Аднак адначасова адмова ад этычных нормаў і бяспечных рамак у AI выклікае трывогу: у той час як Еўропа стварае закон аб AI, што рэгулюе яго бяспеку, амерыканскі ўрад фактычна спаліў усе «чырвоныя сцяжкі», усталяваныя раней для кантролю рызык. Гэта павышае небяспеку – ад няшкодных (скажам, распаўсюд дэзінфармацыі праз deepfake, з чым цяпер радзей будуць змагацца) да экзістэнцыйных (непрадказальныя паводзіны «моцнага» AI без засцерагальнікаў). Калі здарыцца нейкая сур’ёзная праблема праз безадказае выкарыстанне штучнага інтэлекту, можа выявіцца, што ЗША самі прыбралі механізмы перасцярогі. У гэтым сэнсе палітыку «спачатку дамінаванне, потым разбярэмся з наступствамі» цяжка назваць цалкам адэкватнай сучасным рызыкам – яна вельмі аднабаковая.
Кібербяспека і інфармацыйная прастора. Сучасныя выклікі ўключаюць пастаянныя кібернапады і гібрыдныя пагрозы (узгадаем узлом SolarWinds у 2020 годзе ці ўмяшальніцтва ў выбары). Трамп, нечакана для многіх, захаваў большую частку кібер-ініцыятыў папярэдніка – у прыватнасці, указ Байдэна аб узмацненні кіберабароны крытычнай інфраструктуры застаўся ў сіле. Гэта сведчыць, што нават новая адміністрацыя прызнае важнасць гэтага выкліку. Праўда, звальненні спецыялістаў закранулі і кіберпадраздзяленні: калі прымяняецца прынцып лаяльнасці, важныя кадры (сапраўдныя прафесіяналы ў IT-бяспецы) могуць быць страчаны.
Тым не менш, пакуль сур’ёзных правалаў у кібербяспецы не было адзначана. Больш праблем выклікае інфармацыйны клімат. Замест таго, каб кансалідаваць нацыю перад тварам дэзінфармацыі і экстрэмізму (гэта рэальныя пагрозы, як паказалі падзеі 6 студзеня 2021 г.), палітыка Трампа факусуецца на барацьбе з уяўнай «цэнзурай» кансерватыўных поглядаў. У выніку, адэкватнасць такой пастаноўкі пытання пад сумневам: асноўная праблема – не ўціск меркаванняў большасці, а менавіта плыні непраўдзівай або экстрэмісцкай інфармацыі, што падрываюць сацыяльную стабільнасць. Пакуль што адміністрацыя не прадставіла планаў па абароне выбарчага працэсу ад дэзынфармацыі або па змяншэнні палярызацыі ў СМІ. Наадварот, некаторыя захады – накшталт узмоцненага расследавання дзеянняў ФБР і CDC наконт сацсетак – могуць запалохаць чыноўнікаў і экспертаў, каб яны ўстрымліваліся ад абвяржэння фэйкаў у інтэрнэце. Гэта цяжка назваць адэкватным падыходам да выкліку постпраўды.
Пандэмічная і медыцынская бяспека. COVID-19 паказаў, што глабальныя пандэміі – цалкам рэальная пагроза. Байдэнава адміністрацыя ініцыявала праграмы па ўзмацненні эпідэміялагічнага нагляду, даследавання вакцын і лекавання (у тым ліку Long COVID). Новы ўрад, на жаль, падсек фінансаванне шэрагу такіх праектаў: напрыклад, былі адменены шматлікія гранты на вывучэнне доўгатэрміновых наступстваў COVID, і толькі дзякуючы актыўнаму ціску медыцынскіх актывістаў і пацыентаў некаторыя з гэтых сродкаў атрымалася вярнуць.
Гэта сігнал, што адміністрацыя не надае належнай увагі ўрокам пандэміі. Калі ў будучыні з’явіцца новая эпідэмічная пагроза, скарачэнне NIH і CDC (якое адбываецца праз агульныя скарачэнні дзяржперсаналу і бюджэту) можа негатыўна адбіцца на гатоўнасці рэагаваць. Пакуль ня бачына, каб урад ініцыяваў нешта падобнае на ваенна-эпідэмічны план або ўмацаванне глабальных механізмаў (наадварот, Трамп традыцыйна крытычны да СААЗ і міжнародных інстытутаў аховы здароўя). Таму па гэтым накірунку адэкватнасць дзеянняў таксама сумніўная.
Геапалітычныя выклікі і міжнародны парадак. Сёння свет сутыкнуўся з ростам аўтарытарных рэжымаў і пагрозай вялікіх канфліктаў (вайна ва Украіне, напружанасць вакол Тайваня). Адэкватнасць палітыкі ЗША ацэньваецца па тым, ці ўмацоўвае яна здольнасць стрымаць агрэсію і падтрымаць стабільнасць. Тут сітуацыя складаная: з аднаго боку, павелічэнне фінансавання абароны і жорсткая рыторыка супраць Кітая выглядаюць адэкватнымі рэакцыямі на выклік з боку Пекіна і Масквы. З другога боку, дэградацыя адносінаў з саюзнікамі (НАТА, ЕС) і згортванне падтрымкі Украіны робяць заходні альянс менш згуртаваным, а значыць – менш эфектыўным для стрымлівання агрэсараў. Калі ЗША ня будуць лічыцца надзейным партнёрам, гэта можа падштурхнуць некаторыя краіны да саступак аўтарытарным сілам або нават да пошуку альтэрнатыўных саюзаў (скажам, Еўропа можа больш самастойна дамаўляцца з Кітаем, не абапіраючыся на Вашынгтон). То бок, у крытычна важным пытанні сусветнага лідарства і падтрымання парадку палітыка Трампа мае патэнцыял аслабіць пазіцыі ЗША ў доўгатэрміновым плане. Гэта ўрэшце можа нанесці шкоду і бяспецы, і эканоміцы.
Сацыяльныя выклікі ўсярэдзіне краіны. Нельга ігнараваць і нутраныя праблемы, якія патрабуюць адэкватных адказаў: няроўнасць, расавыя напружанні, патрэба ў развіцці чалавечага капіталу (адукацыя, падрыхтоўка кадраў), змена дэмаграфічных структур. У гэтым кантэксце палітыка «культурных войн», якую актыўна вядзе адміністрацыя (барацьба з «wokeізмам», абмежаванні на адукацыйныя праграмы па гісторыі рабства або ЛГБТ-тэмы і г.д.), на думку многіх, адцягвае ўвагу ад сапраўдных выклікаў. Замест пошуку кампрамісу і аб’яднання краіны перад эканамічнымі і тэхналагічнымі выклікамі, грамадства яшчэ больш палярызуецца. Прызначэнне на высокія пазіцыі асобаў паводле палітычнай лаяльнасці, а не кампетэнцый (што магчыма праз Schedule F), таксама будзе падрываць эфектыўнасць дзяржустаноў у вырашэнні любога сацыяльнага пытання – ад барацьбы са злачыннасцю да рэфармавання адукацыі. Таму можна сказаць, што па шэрагу нутраных выклікаў рэакцыя Трампа выглядае неадэкватнай, бо кіруецца больш ідэалагічнымі імпульсамі, чым разумным аналізам праблем.
Падсумоўваючы адпаведнасць палітыкі Трампа сучасным выклікам, варта адзначыць: у нейкіх сферах (тэхналагічная канкурэнцыя, супрацьстаянне Кітаю) новы курс сапраўды адлюстроўвае рэаліі і патрэбы часу, хоць і мае свае мінусы; у іншых жа (клімат, навука, грамадская ахова здароўя, саюзы) – ён, па сутнасці, ідзе насуперак тым выклікам, якія лічацца ключавымі для бяспекі і прагрэссу ў XXI стагоддзі. Краіна атрымлівае хутчэй рэактыўную і вузка-нацыяналістычную палітыку, якая можа прапусціць удар ад глабальных праблем, што не прызнаюць межаў.
Аргументы прыхільнікаў Трампа: кампетэнтнасць, рацыянвльнасць, маральнасць
Нягледзячы на шырокую крытыку, у дзеянняў Дональда Трампа ёсць значная база прыхільнікаў, якія горача абараняюць яго рашэнні. Варта разгледзець, якія тыповыя аргументы выкарыстоўваюць прыхільнікі Трампа ў абгрунтаванне гэтай палітыкі і як гэтыя аргументы выглядаюць з пункту гледжання фактаў, кампетэнтнасці і маральных прынцыпаў.
1. «Трамп выконвае волю народу, ставячы Амерыку на першае месца». Прыхільнікі сцвярджаюць, што менавіта за гэта яго і абралі: разарваць з «глабалісцкай» палітыкай мінулага і рэзка паставіць нацыянальныя інтарэсы вышэй за ўсё. Як заявілі ў Белым доме, «ніхто не клапаціўся пра Project 2025, калі выбіралі Трампа… Прэзідэнт проста рэалізуе праграму America First, на якую атрымаў мандат», скасоўваючы траты на «левыя праекты» і вяртаючы энерганезалежнасць.
З гэтага гледзішча, паслядоўнасць Трампа – добрая рыса: ён не адхіляецца ад абяцанняў, а мэтанакіравана ідзе да мэты зрабіць ЗША мацнейшымі і багацейшымі. Прыхільнікі паказваюць, што эліты доўгі час грэбавалі інтарэсамі простых працоўных, дазваляючы дэіндустрыялізацыю і вынас вытворчасці па-за межы, а Трамп нарэшце стаў на абарону рабочага і фермера. Маральны аргумент тут – урад павінен найперш служыць сваім грамадзянам, і Трамп, на іх думку, мае рацыю, радыкальна пераразмеркаваўшы ўвагу знешніх пытанняў на ўнутраныя. «Мне падабаецца, што ў нас нарэшце ёсць чалавек, якому неабыякавыя амерыканскія працоўныя месцы,» – заявіў сенатар Рык Скот, адстойваючы тарыфы Трампа.
З пункту гледжання кампетэнтнасці, аргумент пра «волю народу» у вачах прыхільнікаў апраўдвае нават нестандартныя метады: маўляў, «эксперты» могуць крытыкаваць, але выбаршчык хацеў менавіта рашучых крокаў. Прыхільнікі часта адпрэчваюць негатыўныя ацэнкі аналітыкаў, бо лічаць тых перадузятымі ці звязанымі са старым істэблішментам.
Аналізуючы гэта, можна сказаць, што сапраўды – палітыка Трампа адлюстроўвае погляды значнай часткі насельніцтва, стомленага ад шматгадовай глабалізацыі. Аднак праблема ў тым, што лозунг «America First» сам па сабе не гарантуе эфектыўнасці. Як мы бачылі, некаторыя рашэнні, хоць і патрыятычна пададзеныя, на справе могуць пашкодзіць той жа «простай амерыканскай сям’і» (накшталт росту коштаў з-за тарыфаў або страты працы даследчыкаў у лабараторыях).
Таму кампетэнтнасць аргументу «робіць, што абяцаў» залежыць ад таго, ці сапраўды абяцанні былі прадуманыя. Крытыкі зазначаюць, што воля большасці – гэта важна, але ўлады павінны яшчэ і тлумачыць людзям складанасць праблем, а ня проста ісці на паваду эмоцый. Прыхільнікі ж лічаць, што эліты занадта заблыталіся ў «складанасці» і забываюць пра звычайны здаровы сэнс, які нібыта і нясе Трамп. З маральнага пункту гледжання, паставіць дабрабыт сваёй краіны на першае месца – натуральна і правільна; але апаненты нагадваюць, што існуюць і глабальныя маральныя абавязкі (напрыклад, адказнасць багатай краіны за выкіды СО₂ або за дапамогу саюзнікам у бядзе). Прыхільнікі гэтыя абавязкі часта адмаўляюць або лічаць другаснымі.
2. «Эканамічны нацыяналізм выратуе амерыканскую эканоміку». Тыповы прыхільнік апраўдвае тарыфы ды іншыя пратэкцыянісцкія захады тым, што ЗША гадымі «абіралі» праз няроўныя дамовы, і пара прымусіць свет паважаць нас і нашых працаўнікоў. Улюбёны аргумент – Кітай краў тэхналогіі і месцы працы, ЕС уводзіў поыхаваныя падаткі (ПДВ) і субсідыі, Мексіка атрымлівала выгаду ад таннай працы і слабой мяжы. Цяпер жа, дзякуючы Трампу, «усе гэтыя краіны пачнуць паважаць ЗША і адкрываць рынкі для нашага экспарту».
Сапраўды, Міністр гандлю (Commerce Secretary) Говард Латнік заявіў, што новыя тарыфы змусяць гандлёвых партнёраў перагледзець палітыку і перастаць «крыўдзіць ЗША», што гэта «навядзенне парадку ў справядлівым гандлі». Прыхільнікі згодныя панесці некаторыя выдаткі (напрыклад, падзенне рынкаў ці падаражэнне тавараў) у кароткі тэрмін, бо вераць у стратэгічную карысць: «напачатку будзе турбулентнасць, так, але потым усё выраўнаецца, і Амерыка толькі выйграе, калі вернецца вытворчасць», – сказаў сенатар Джым Джастыс, параўнаўшы шок на рынках з рукой у вядры: вада хутка супакойваецца.
З іх пазіцыі, гэты падыход цалкам кампетэнтны, бо грунтуецца на бізнес-логіцы (сам Трамп – бізнэсовец). Яны аргументуюць: «эксперты-прагназісты» памыляліся і раней (напрыклад, палохалі крахам ад першых тарыфаў у 2018, але да пандэміі эканоміка ЗША квітнела), таму цяпер ім таксама верыць не варта. Акрамя таго, прыхільнікі мяркуюць, што запалохванне – працуе: Трамп максімальна ўзнімае стаўкі, каб потым атрымаць лепшую ўгоду. Таму і тарыфы яны бачаць як «пачатковую прапанову» ў вялікім гандлёвым торгу.
З пункту гледжання нейтральнай ацэнкі, тут ёсць рацыянальнае зерне: сапраўды, пытанні гандлёвага дысбалансу і кітайскай непразрыстасці існуюць. Але масавасць і хаатычнасць зробленых захадаў выклікае сумнеў у іх эфектыўнасці. Аргументы прыхільнікаў могуць быць зразумелыя эмацыйна – «нас абражалі – мы адказваем» – але іх кампетэнтнасць пад пытаннем, калі эканамічныя мадэлі паказваюць вялікі чыстый мінус для ВУП ЗША.
Прыхільнікі схільныя адмаўляць гэтыя падлікі, называючы іх запалохваннем ад апанентаў. Для іх важнейшы маральны бок: «Трамп нарэшце паступае справядліва ў дачыненні да нас». Гэта дае людзям пачуццё задавальнення і ўласнай годнасці: «мы больш не дамо сябе абражаць». Маральна яны бачаць тарыфы як абарону справядлівасці: «чаму іншыя могуць абараняць свой рынак, а мы не?». Крытыкі ж нагадваюць пра маральныя абавязкі дамоў і пра тое, што звязаныя абяцанні (як у СГА) трэба выконваць – проста парушыць слова дзеля выгады многія лічаць неэтычным. Прыхільнікі ж скажуць: «гэта былі дрэнныя дамовы, мы больш сябе ня звязваем». Па сутнасці, гэта канфлікт каштоўнасцяў: міжнароднае права і супрацоўніцтва супраць суверэнітэту і выгоды для сябе. Прыхільнікі адназначна стаяць на другім баку.
3. «Жорсткія захады ўсярэдзіне краіны навядуць парадак і эфектыўнасць». Шмат прыхільнікаў Трампа падтрымліваюць яго курс на чыстку бюракратыі і барацьбу з «глыбіннай дзяржавай». Аргумент: федэральны апарат разросся, чыноўнікі сабатуюць палітыку, якую выбірае народ, таму прэзідэнт мае права і абавязак звальняць нелаяльных і неэфектыўных службоўцаў. Яны нагадваюць выпадкі, калі некаторыя чыноўнікі адкрыта супярэчылі Трампу ў першы тэрмін (напрыклад, у сферы нацыянальнай бяспекі ці навукі), і лічаць гэта недапушчальным – маўляў, «ніхто іх не выбіраў». Таму Schedule F у вачах прыхільнікаў – лагічны крок па забеспячэнні адказнасці бюракратаў перад абранай уладай. Яны згодныя са сцверджаннем з указу, што шмат «неабраных службоўцаў» падрывалі палітыку кіраўніцтва, і гэта трэба спыніць.
Яны таксама падтрымліваюць скарачэнне колькасці чыноўнікаў як эканомію сродкаў і часта – як маральна правільнае пакаранне «дармаедаў». Прафсаюзы і «балота Вашынгтона» ў іх рыторыцы – гэта сінонімы карумпаванасці і застою. Такім чынам, аргумент аб кампетэнтнасці гучыць наступным чынам: у бізнесе, калі супрацоўнік не выконвае даручэнні начальніка, яго звальняюць – чаму ва ўрадзе павінна быць інакш? Толькі так можна атрымаць эфектыўную выканаўчую ўладу, дзе ўсе працуюць на агульны курс. З маральнага боку, яны лічаць, што прэзідэнт абраны ўсім народам, а «апазіцыя ўнутры дзяржаўнай службы» – антыдэмакратычная з’ява, амаль здрада.
Гэтая пазіцыя зразумелая, але адметна, што прыхільнікі ігнаруюць небяспеку дыктату аднаго меркавання. Крытыкі ж кажуць пра маральны абавязак чыноўніка – верна служыць Канстытуцыі і законам, нават калі начальнік патрабуе нешта незаконнае. Прыхільнікі ж схільныя верыць, што «калі абраны лідар нешта просіць, то гэта па азначэнні правільна». У іх вачах мараль — гэта лаяльнасць і патрыятызм, а незалежнасць бюракратаў яны атаясамліваюць з сабатажам волі народа. Вось чаму яны ня бачаць праблемы ў замене сотняў спецыялістаў «сваімі людзьмі»: для іх гэта аднаўленне справядлівасці (урад напаўняецца тымі, хто падзяляе каштоўнасці большасці выбаршчыкаў).
Апаненты, натуральна, лічаць такі падыход некампетэнтным – бо губляецца экспертыза і прыходзіць кумаўство, і немаральным – бо знішчаюцца прынцыпы справядлівага найму і палітычнай нейтральнасці дзяржслужбы. Тут зноў жа свая сістэма каштоўнасцяў: прыхільнікі ставяць лаяльнасць вышэй за прафесіяналізм (бо лічаць, што прафесіяналы без лаяльнасці шкодзяць), крытыкі – наадварот. З пазіцыі трэцяга боку, большасць дэмакратычных краін лічаць апалітычную дзяржаўную службу каштоўнасцю, але эмацыйна лозунгі пра «чыстку балота» знаходзяць падтрымку, бо абяцаюць хуткія змены.
4. «Супраць навукоўцаў і медыястэблішменту пастаўлена заслона здаровага сэнсу і традыцыйных каштоўнасцяў». Прыхільнікі Трампа часта недаверліва ставяцца да акадэмічнай і навуковай супольнасці, бо лічаць іх ліберальна-перадузятымі, і да буйных СМІ, якія, на іх думку, распаўсюджваюць «fake news». Таму яны апраўдваюць скарачэнні ў навуцы і змены ў адукацыйнай палітыцы як барацьбу з ідэалагічным перакосам.
Напрыклад, ліквідацыю DEI-праграм у NSF і NIH яны падтрымліваюць, бо лічаць, што навука павінна быць «некранутая левымі парадкамі», а грошы павінны ісці на фізіку і хімію, а не на «сацыяльную інжынерыю». Аргумент кампетэнтнасці тут: «выдаляючы ідэалагічныя эксперыменты, мы робім навуковыя ўстановы больш прадуктыўнымі, вызваляем рэсурсы для сапраўднай навукі». Некаторыя сапраўды вераць, што скасаванне «моднай» тэматыкі (кліматычнай, гендарнай) дазволіць засяродзіцца на базавых даследаваннях і дамагчыся прарываў.
Прыхільнікі часта не давяраюць навуковаму кансенсусу па клімаце або ковідзе, называючы гэта «гістэрыяй» або змовай, і таму апладуюць, калі Трамп «ставіць на месца» тых, каго яны лічаць панікёрамі ці палітызаванымі навукоўцамі.
З маральнага гледзішча, яны лічаць правільным спыніць «прапаганду» за дзяржаўны кошт: да прыкладу, кліматычныя даследаванні ў іх вачах – гэта часта перабольшванне, якое б’е па працоўных месцах у нафтавым сектары, а значыць – амаральна ў дачыненні да працоўных. Многія прыхільнікі Трампа – рэлігійна і традыцыяналісцкі настроеныя людзі – падтрымліваюць выгнанне з федэральнай палітыкі таго, што яны кляймуюць як «культура адмены, ЛГБТ-ідэалогія, крытычная гісторыя». Для іх маральна апраўдана згарнуць, напрыклад, праграмы па гендэрнай роўнасці, бо яны вераць, што гэта разбуральна для грамадства.
Аднак з пункту гледжання прафесійнай супольнасці, такія аргументы прыхільнікаў – гэта грубая некампетэнтнасць у разуменні таго, як працуюць навука і адукацыя. Крытыкі кажуць: «Здаровы сэнс – гэта добра, але калі ён супярэчыць фактам (скажам, навуцы аб клімаце), то гэта ўжо не здаровы сэнс, а невуцтва».
Прыхільнікі могуць ігнараваць такую крытыку, бо лічаць, што навука палітызаваная, і таму фактам давяраць нельга. Гэта вядзе да небяспечнага разрыву: напрыклад, прыхільнікі лічаць маральна правільным забараняць згадваць пра гендэрную ідэнтычнасць у школах, але псіхолагі папярэджваюць, што гэта шкодзіць дзецям.
То бок мае месца зноў-такі, каштоўнасны канфлікт: адна група лічыць маральным адно, іншая – процілеглае. Прыхільнікі апраўдваюць амаль любое ўмяшальніцтва Трампа ў навуку «добрай мэтай» – вярнуць традыцыі, адстойваць «нармальнасць». У той жа час, нейтральныя эксперты ўспрымаюць гэта як неадэкватнасць сучаснаму грамадству, дзе разнастайнасць і свабода навуковага пошуку – крыніца сілы, а не слабасці.
5. «Усё, што робіць Трамп, – на карысць ЗША, і мэта апраўдвае сродкі». Гэта, можна сказаць, падтэкст усіх аргументаў яго прыхільнікаў. Яны гатовыя прабачыць любыя спрэчныя моманты, бо вераць у добрыя вынікі для краіны. Калі суды блакуюць указ – прыхільнікі кажуць, што «гэта праявы глыбіннай дзяржавы, якая перашкаджае прагрэсу». Калі саюзнікі абураныя – «гэта іх праблемы, галоўнае, нам добра». Такая утылітарная мараль: карысць для сваёй групы важнейшая.
Таму, напрыклад, калі ўзнікае пытанне, ці маральна пакідаць Украіну без поўнай падтрымкі – многія прыхільнікі Трампа скажуць, што жыцці амерыканцаў і даляры платнікаў падаткаў даражэй, і лепей дамовіцца з Пуціным (нават за кошт украінцаў), чым працягваць рызыкаваць. Яны лічаць гэта прагматыкай без залішніх эмоцый – маўляў, свет жорсткі, трэба думаць пра сябе.
З такога пункту гледжання і на міжнародныя пагадненні (кліматычныя, гандлёвыя, саюзніцкія) яны глядзяць цынічна: пакуль выгадна – удзельнічаем, ня выгадна – кідаем. Маральнасць у класічным разуменні – выконваць абавязкі, дапамагаць слабейшым – прыхільнікі лічаць памылковай «паліткарэктнасцю», што паслабляе Амерыку. Яны часта цытуюць самога Трампа, які казаў: «Мы выбачаліся, бясконца выбачаліся – а пара ўжо думаць пра свае інтарэсы».
Крытычны аналіз паказвае, што такі погляд кароткатэрміновы і небяспечны – як для рэпутацыі, так і для будучай бяспекі ЗША. Але прыхільнікі ў сваёй масе менш клапоцяцца пра далёкую перспектыву (альбо ўпэўненыя, што Трамп усіх перагуляе). Важна, што яны шчыра вераць у кампетэнтнасць Трампа: маўляў, ён ужо даказаў (эканоміка 2019 квітнела, ІДІЛ разбіты, сцяна на мяжы будуецца і г.д.), значыць, і зараз усё будзе добра, проста трэба яму не перашкаджаць. Да любой няўдачы яны схільныя шукаць знешніх вінаватых (дэмаграфічна гэта ўласціва групе прыхільнікаў – высокая вера ў тэорыі змовы і «патаемных сабатажнікаў»). Таму іх аргументы мала змяняюцца ад контраргументаў: любыя доказы шкоды яны адпрэчваюць як перадузятыя або ілжывыя.
З маральнага пункту гледжання, філасофы б сказалі, што такая пазіцыя – гэта этычны эгаізм групы: тое, што добра для «нас» (амерыканцаў ці канкрэтна для трампісцкага электарату), з’яўляецца вышэйшай маральнай нормай.
У гісторыі былі прыклады, калі грамадства кіравалася такім прынцыпам, аднак у сучасным узаемазвязаным свеце гэта прыводзіць да канфліктаў і воін. Прыхільнікі Трампа, аднак, бачаць свет менавіта як поле канфлікту, а не супрацоўніцтва. Для іх нармальна, што ЗША будуць «жорсткім шэрыфам» ці нават самотным «воўкам» – яны маральна з гэтым згодныя, бо лічаць, што добрымі паводзінамі Амерыка сябе ўжо ня раз падманвала.
Агульная ацэнка аргументаў прыхільнікаў. З вышэйсказанага відаць, што лагічнасць і фактычная обгрунтаванасць многіх заяў прыхільнікаў выклікае сумневы. Часта гэта эмацыйныя або ідэалагічныя аргументы, не падмацаваныя канкрэтнымі дадзенымі. Напрыклад, яны хвалілі тарыфы, абяцаючы вяртанне заводаў, але не тлумачылі, як менавіта заводы вернуцца без кваліфікаваных работнікаў (якіх у ЗША дэфіцыт) і без падвышэння коштаў для спажыўцоў. Яны віталі чысткі бюракратыі, але ігнаравалі, хто ж будзе рабіць працу звольненых экспертаў. Яны радаваліся скарачэнням «ненавуковых» даследаванняў, але не разумелі, што гэтыя даследаванні могуць мець ключавое значэнне (напрыклад, сацыяльныя навукі важныя для разумення, як укараняць новую тэхніку, і г.д.).
На думку шматлікіх аналітыкаў, кампетэнтнасць пазіцыі прыхільнікаў часта нізкая, бо яна будуецца на прапагандысцкіх лозунгах і няведанні складаных сувязяў у эканоміцы і палітыцы. Гэта можа гучаць рэзка, але пацвярджаецца, напрыклад, тым, што прыхільнікі нічога не адказваюць па сутнасці, калі ім прыводзяць канкрэтныя лічбы страт ад тарыфаў або рызык ад змяны клімату – замест дыскусіі па сутнасці яны схільныя дыскрэдытаваць саму ідэю, маўляў, «гэта лібералы нагналі страху».
З пункту гледжання адпаведнасці сучаснаму свету, аргументы прыхільнікаў часта рэтраградныя. Яны ў некаторых пытаннях як бы «застралі» ў мінулых дэкадах: напрыклад, вераць, што можна вярнуць сыравінную энергетыку да ранейшай славы (хоць рынак рухаецца да іншай энергетыкі), або што ізаляцыянізм спрацуе ў глабальнай эканоміцы. Іх разуменне «традыцыйных каштоўнасцяў» не заўсёды суадносіцца з рэаліямі – свет стаў больш разнастайны і адкрыты, чым ім хацелася б думаць.
Таму аналітыкі часта лічаць аргументацыю прыхільнікаў неадэкватнай выклікам: яна адказвае на выклікі мінулага, скажам, на выклік камунізму ці тэрарызму, але не на выклікі ХХІ стагоддзя – кліматычны крызіс, лічбавую рэвалюцыю, глабальную пандэмію. Прыхільнікі, аднак, перакананыя, што менавіта «старыя добрыя метады» спрацуюць, а ўсё новае – гэта фальшывыя пагрозы. Гэта свядомы кансерватызм, які яны лічаць маральна правільным, бо новае – часта звязваюць з распадам маралі.
Нарэшце, маральнасць аргументаў прыхільнікаў выклікае гарачыя спрэчкі. З іх боку, маральна ў любой сітуацыі ставіць свой народ на першае месца, маральна адстойваць традыцыю і сілу. З боку апанентаў, такая маральнасць – эгаістычная і бяздушная. Пакінуць свет змагацца з кліматычнымі бедствамі, думаць толькі пра сябе – гэта супярэчыць тым гуманістычным ідэалам, якія ЗША раней дэкларавалі.
Аналіз паказвае, што шмат у чым прыхільніцкая мараль селектыўная: яны, прыкладам, абураюцца несправядлівасцю да амерыканцаў, але апраўдваюць несправядлівасць да іншых (мігрантаў, саюзнікаў, меншасцяў) у імя «вышэйшай мэты». Гэта падвойны стандарт. Аднак трэба разумець, што яны шчыра вераць: зло ўвасабляецца менавіта ў тым, што перашкаджала Амерыцы быць вялікай (глабалісты, сацыялісты, касмапаліты, «радыкалы»), і таму маральна правільна змагацца з гэтым злом любымі спосабамі.
Гэта маніхейскі светапогляд (добрае супраць злога), у якім Трамп – інструмент дабра, а яго праціўнікі – прадстаўнікі зла. З такой перспектывы, маральнае апраўданне знойдзецца для любой яго палітыкі. Напрыклад, калі ў выніку адмены экалагічных нормаў павялічаныя выкіды нашкодзяць здароўю людзей, прыхільнікі могуць сказаць: «Затое мы ўратавалі працоўныя месцы і далі сем’ям хлеб, гэта больш важна маральна». Калі дэпартацыі разлучаць тысячы сем’яў мігрантаў, яны скажуць: «Закон ёсць закон, маральна правільна яго выконваць і абараняць нашых грамадзян ад нелегалаў». То бок мараль у іх гнутка падладжваецца пад палітычныя мэты.
У выніку, знешне адпаведнасць аргументаў прыхільнікаў стандартам кампетэнтнасці і маральнасці выглядае нізкай – многія з іх выказванняў разбіваюцца фактамі і парушаюць агульнапрынятыя этычныя нормы. Але для саміх прыхільнікаў існуе альтэрнатыўная рэальнасць, дзе факты іншыя (або ім ня вераць) і маральнасць пераасэнсаваная ў духу патрыятычна-калектыўнай лаяльнасці. Гэта тлумачыць, чаму дыялог паміж прыхільнікамі і апанентамі Трампа настолькі цяжкі: яны аперуюць рознымі наборамі дадзеных і каштоўнасцяў.
Высновы
Палітычныя, эканамічныя і адміністрацыйныя рашэнні Дональда Трампа ў 2025 годзе адрозніваюцца беспрэцэдэнтнай смеласцю і радыкальнасцю. Ад маштабных тарыфаў і рэзкага павароту ў навуковай палітыцы да рэарганізацыі дзяржапарату – новая адміністрацыя імкнецца за кароткі час перакраіць многія аспекты жыцця краіны. Гэта прывяло да сітуацыі, калі:
• Палітыка набыла выразна адзіную ідэалагічную накіраванасць – America First, аднак у дэталях часта прасочваюцца супярэчнасці і імправізацыя, што ставіць пад пытанне яе стратэгічную паслядоўнасць.
• Эксперты і аналітыкі ў пераважнай большасці даюць негатыўныя ацэнкі кампетэнтнасці такіх рашэнняў: эканамісты бачаць пагрозу рэцэсіі і ізаляцыі ў гандлі, навукоўцы – разбурэнне навуковага патэнцыялу і сыход талентаў, спецыялісты па дзяржаўным кіраванні – палітызацыю і хаос у органах улады. Прыхільныя галасы чуюцца значна радзей і пераважна з асяроддзя пра-Трампаўскіх аналітычных цэнтраў.
• Шэраг крокаў Трампа выклікаюць прававыя спрэчкі: ад прымянення надзвычайных паўнамоцтваў у эканоміцы да абыходу працэдур пры звальненнях. Многія з гэтых захадаў ужо трапілі ў суды і могуць быць з часам абмежаваныя або адмененыя. Канстытуцыйнасць асобных ініцыятыў, напрыклад, канцэнтрацыя ўлады ў руках прэзідэнта над дзяржслужбай – пад вялікім пытаннем.
• Што да практычнай карысці для ЗША, пакуль назіраецца шмат негатыўных пабочных эфектаў – нестабільнасць рынкаў, дыпламатычныя канфлікты, страта навуковага лідарства – і вельмі мала відавочных поспехаў. Пазітыўныя зрухі, напрыклад, рост інвестыцый у AI, ці гіпатэтычны прыток вытворчасцяў, могуць праявіцца толькі з часам, і тое пры ўмове, што негатыўныя чыннікі не пераважаць.
• Ва ўмовах сучасных глабальных выклікаў палітыка Трампа выглядае часткова рэакцыйнай і несувымернай пагрозам: асабліва ў экалогіі і саюзнай дыпламатыі ЗША фактычна робяць крок назад, што можа каштаваць дорага ў будучыні.
• Аргументацыя прыхільнікаў Трампа пабудаваная на прастых лозунгах і моцнай ідэалагічнай веры ў яго місію, але пры крытычным аналізе яна здаецца слабой, непаслядоўнай і эгацэнтрычнай. Яна адлюстроўвае хутчэй пажаданае, чым сапраўднае, і апраўдвае амаль любы сродак мэтай «зрабіць Амерыку зноў вялікай». Гэта выклікае сур’ёзныя маральныя пытанні, бо дэвальвуе ўніверсальныя прынцыпы справядлівасці і адказнасці.
У цэлым, першыя месяцы «цяперашняга» прэзідэнцтва Дональда Трампа паказалі беспрэцэдэнтны разрыў між бачаннямі розных груп у Амерыцы. З аднаго боку – урад, які хутка і рашуча змяняе палітыку ў накірунку нацыяналістычнага ізаляцыянізму і кансерватыўнай рэакцыі; з другога – эксперты, частка бізнесу, навукоўцы, якія б’юць трывогу аб наступствах такога курсу.
У кароткатэрміновай перспектыве Трампу ўдаецца трымаць удар і прасоўваць сваю парадыгму, дзякуючы падтрымцы адданага электарату і кантролю над выканаўчай уладай. Але наперадзе – непазбежныя выпрабаванні: канстытуцыйныя межы ўлады, судовыя вердыкты, рэакцыя эканомікі і выбаршчыкаў на рэальныя вынікі. Вельмі імаверна, што 2025 год стане толькі пачаткам вялікіх дэбатаў пра тое, якім шляхам павінны ісці Злучаныя Штаты ў XXI стагоддзі – шляхам закрытасці і кансерватыўнага нацыяналізму ці шляхам адкрытасці і развіцця праз рэформы. Ад таго, наколькі паслядоўнымі, кампетэнтнымі, законнымі, карыснымі і маральна абгрунтаванымі будуць дзеянні адміністрацыі Трампа, залежыць ня толькі лёс ягонага прэзідэнцтва, але і будучыня амерыканскай дэмакратыі і лідарства на сусветнай арэне.
Крыніцы:
1. Project 2025: Vandate for Leadership
1. White House – Fact Sheet аб надзвычайным становішчы і тарыфах (2025).
2. Time – артыкул пра рэакцыю на тарыфы і эканамічныя ацэнкі.
3. Nature – аналітыка пра рэалізацыю плана Project 2025 у навуцы.
4. Nature – матэрыялы пра пратэсты навукоўцаў і вынікі апытанняў (эміграцыя, Long COVID).
5. Gibson Dunn – агляд тэхналагічных указаў (AI, крыпта, кантэнт).
6. IGCC – блог пра эканамічную стратэгію Трампа (тарыфы, параўнанне з меркантылізмам).
7. AFGE – заява прафсаюза аб пазове супраць Schedule F і яго наступствах.
8. Taipei Times – аналіз уплыву тарыфаў на чыпы і пазіцыю Тайваня.
9. White House – Exec. Order пра аднаўленне Schedule F (2025).
10. energy.gov – словы прадстаўніка Белага дома пра скарачэнне «дэструктыўных» праграм і курс на энергетыку.
11. Nature – дадзеныя пра пратэсты навукоўцаў («Stand Up for Science»).
