Абвергнуць у нашым свеце можна хоць і не ўсё, але вельмі і вельмі шмат. І каб нават самае, здавалася б, непарушнае трапіла пад сумнеў, дастаткова толькі аднаго факта, які будзе гэта аспрэчваць. Менавіта гэта дэкларуе крытэр навуковасці эмпірычнай тэорыі, званы фальсіфікаванасцю.
Названы крытэр быў сфармуляваны ў 1935 годзе філосафам і сацыёлагам Карлам Раймундам Поперам. Любая тэорыя можа быць фальсіфікаванай і, такім чынам, навуковай, калі яна можа быць абвергнутая праз пастаноўку эксперыменту, нават калі такі эксперымент не быў рэалізаваны.
Паводле фальсіфікаванасці, сістэмы выказванняў ці асобныя выказванні могуць утрымоўваць дадзеныя аб эмпірычным свеце толькі тады, калі ў іх ёсць здольнасць сутыкнуцца з рэальным досведам, інакш кажучы, калі яны могуць сістэматычна правярацца, то бок быць спраўджаныя і абвергнутыя. Зыходзячы з крытэру Попера, ніводная навуковая тэорыя ня можа быць на 100% неабвяргальнай, што дае магчымасць аддзяліць навуковыя веды ад ненавуковых. Па сутнасці, фальсіфікаванасць уяўляе сабой неабходную ўмову навуковасці тэорыі і любога сцверджання.
Гучыць усё гэта мудрагеліста, але давайце паспрабуем разабрацца, што ўсё гэта значыць.
Сутнасць фальсіфікаванасці
Любая колькасць фактаў, якія пацвярджаюць дакладнасць якога-небудзь сцверджання, атрыманага праз развагі ад прыватнага да агульнага, кажа толькі пра тое, што гэтае сцверджанне толькі вельмі верагоднае, аднак не дакладнае. І можа хапіць усяго толькі аднаго факта, каб абвергнуць яго і зрабіць развагі хібнымі. Такія якасныя характарыстыкі як «роля» і «сіла» ў працэсе станаўлення навуковых гіпотэз і тэорый атрымалі назву «пазнавальнай асіметрычнасці».
Гэта самая пазнавальная асіметрычнасць стала асновай замены прынцыпу верыфікацыі, які ўяўляе сабой пошук пацверджання. Прынцыпу верыфікацыі, які першапачаткова абвяшчалі лагічныя эмпірысты, прыйшоў на змену прынцып фальсіфікацыі, які прадстаўляе, у сваю чаргу, станоўча рэалізаванае абвяржэнне. Прынцып фальсіфікацыі сведчыць пра тое, што правяраць навуковую асэнсаванасць і дакладнасць навуковых тэорый трэба не з дапамогай пошуку доказных фактаў, а з дапамогай пошуку фактаў абвяргаючых.
Фальсіфікаванасць патрабуе, каб гіпотэзы або тэорыі не былі прынцыпова неабвяргальнымі. На думку Попера, тэорыю нельга лічыць навуковай, кіруючыся толькі тым, што ёсць адзін ці нейкае мноства эксперыментаў, якія сведчаць пра ейную дакладнасць. Улічваючы тое, што практычна ўсе тэорыі, якія створаны на падставе эксперыментальных дадзеных, дапускаюць магчымасць рэалізацыі яшчэ большай колькасці эксперыментаў па пацверджанні, наяўнасць гэтых пацверджанняў яшчэ нельга лічыць паказчыкам навуковасці тэорый.
Акрамя таго, па словах філосафа, тэорыі могуць быць розныя ў дачыненні да магчымасці правядзення эксперыментаў, здольных, хаця б тэарэтычна, даць вынікі, гэтыя тэорыі абвергнуць. Тэорыі, якія мяркуюць, што такая магчымасць можа мець месца, завуцца фальсіфікаванымі. А тэорыі, для якіх такой магчымасці няма, то бок тэорыі, у рамках якіх можна растлумачыць любыя вынікі любых магчымых эксперыментаў, называюцца нефальсіфікаванымі.
Ня будзе лішнім сказаць і пра тое, што фальсіфікаванасць з'яўляецца толькі крытэрам, які дазваляе аднесці тэорыю да катэгорыі навуковых, аднак не з'яўляецца крытэрам, які паказвае на ейную сапраўднасць або магчымасць паспяховай рэалізацыі. Крытэрый Попера і праўдзівасць тэорыі могуць суадносіцца адно з адным па-рознаму. У тым выпадку, калі эксперымент дае магчымасць абвергнуць фальсіфікаваную тэорыю, яе можна лічыць хібнай, але яна застаецца навуковай.
Улічваючы тое, што крытэрам, як правіла, называецца неабходная і дастатковая ўмова, фальсіфікаванасць, нягледзячы на тое, што яе называюць крытэрам, з'яўляецца толькі неабходнай, але ў той жа час не дастатковай прыкметай навуковай тэорыі.
Філасофія навукі і навуковае пазнанне грунтуюцца на дзвюх асноўных ідэях. Першая ідэя кажа, што навуковыя веды могуць даць і даюць людзям ісціну, а другая абвяшчае, што навуковыя веды пазбаўляюць людзей забабонаў і памылак. Першая з гэтых ідэй была адкінутая Карлам Раймундам Поперам, а другая стала асновай усёй ягонай метадалогіі.
У 30-50-е гады XX стагоддзі Попер рабіў спробы цвёрда размежаваць навуку і метафізіку, узяўшы за аснову прынцып фальсіфікаванасці, але па якім часе некалькі змяніў свае погляды, прызнаўшы той факт, што тое адрозненне між навукай і метафізікай, якое ён прапанаваў адпачатку, выявілася фармальным. Але фальсіфікаванасць усё ж знайшла сваё месца ў навуковым свеце.
Ужыванне фальсіфікаванасці
На сённяшні дзень у навуковай дзейнасці фальсіфікаванасць як навуковы крытэр прымяняецца даволі шырока, хоць і не зусім строга. У асноўным гэта адбываецца, калі справа тычыцца вызначэння памылковасці якой-небудзь навуковай гіпотэзы або тэорыі. Прычым ёсць такія тэорыі, якія працягваюць прымяняцца, нягледзячы на тое, што ўдалося высветліць факты, якія іх абвяргаюць, то бок тэорыі фальсіфікаваныя. Працягваюць жа яны ўжывацца, калі асноўная маса фактаў, датычная іх, з'яўляецца пацвярджальнай, а больш дасканалых аналагічных тэорый яшчэ ня створана.
Прычыны, з якіх усё адбываецца менавіта так, наступныя. У першую чаргу, некаторыя эксперыменты, якія даюць вынікі, што абвяргаюць тэорыю, можна лічыць паказчыкам не таго, што тэорыя хібная, а таго, што занадта шырока вызначана вобласць, у якой яна ўжываецца. Напрыклад, эксперыменты з фізічнымі аб'ектамі, якія рухаюцца на хуткасцях, блізкіх да хуткасці святла, з аднаго боку фальсіфікуюць пастулаты класічнай механікі, але на самой справе проста знаходзяцца па-за рамкамі вобласці выкарыстання дадзенай тэорыі, а значыць, іх варта разглядаць з пункту гледжання больш абагульненай тэорыі адноснасці.
Або факты, якія паказваюць на самаарганізацыю матэрыі, што вывучае тэрмадынаміка нераўнаважных працэсаў — яны не фальсіфікуюць тэрмадынаміку агулам, бо ейныя законы, якія парушаюцца ў нераўнаважных працэсах, сфармуляваныя для работы з іншымі ўмовамі. Да таго ж адрынаць агульную тэрмадынаміку ці класічную механіку нікому і ў галаву не прыходзіць. Справа толькі ў тым, што выкарыстанне абедзвюх абмежаванае тымі абласцямі, дзе яны работаюць.
Што ж тычыцца другой прычыны, то практычная навуковая дзейнасць не застрахаваная ад памылак, хібных інтэрпрэтацый, перадузятых меркаванняў і, што таксама не рэдкасць, наўмысных фальсіфікацый. Зыходзячы з гэтага, усе новыя факты заўсёды ацэньваюцца з арыенцірам на аб'ём матэрыялаў, якія іх аспрэчваюць, а таксама ступені дакладнасці крыніц інфармацыі і магчымасці таго, што вынікі могуць быць патлумачаныя няправільна.
Напрыклад, калі чалавек бачыць камень, які падымаецца ў неба, ён, хутчэй, пачне сумнявацца ва ўбачаным, або падумае, што яго разыгрываюць, чым стане сумнявацца ў дзеянні закону сусветнага прыцягнення.
Так што калі з'яўляюцца факты, якія, на першы погляд, фальсіфікуюць належным чынам правераную тэорыю, першапачаткова выносіцца меркаванне пра тое, што эксперымент быў памылковым. І толькі па меры назапашвання дастаткова аб'ёму фактаў, якія ставяць пад сумнеў такую тэорыю, ёсць сэнс казаць пра тое, каб ад яе адмовіцца або перагледзець.
Але хацелася б заўважыць што, базавую перадумову фальсіфікаванасці, згодна з якой бясспрэчную тэорыю яшчэ нельга лічыць навуковай, члены навуковага свету цалкам падзяляюць і выразна яе трымаюцца.
Крытэр Попера можаце выкарыстоўваць і вы — ён можа вам вельмі спатрэбіцца, напрыклад, у працы па падборы крыніц інфармацыі для курсавых або навуковых прац, дысертацый і доктарскіх, а таксама можа аказаць неацэнную падтрымку ў працэсе самаадукацыі.
